«اتاڭا نالەت بالشەبەك نان بەرەدى ءبىر شيرەك»
31 مامىر – قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان سوڭ قىسىم مەن اشارشىلىق كەسىرىنەن شەتەلگە كەتكەن قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى دا ول زاماندى ۇمىتپاعان.
يراندا تۇراتىن ەتنيكالىق قازاق مۇسا ءۋالي ارعى اتالارى 1930-جىلدارى سوۆەت بيلىگى كەسىرىنەن قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وڭىرىنەن قونىس اۋدارعانىن ايتادى.
- اتالارىمىز ەڭ ءبىرىنشى ءدىن جاعىنان قاتتى قىسىم كورىپتى. ودان كەيىن اشتىققا ۇشىراعان. ءبىز اكەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ وستىك. «اينالايىن نيكولاي نان بەرەتىن ءبىرتالاي، اتاڭا نالەت بالشەبەك نان بەرەدى ءبىر شيرەك» دەگەن ولەڭدەر ايتاتىن ەدى، – دەيدى ول.
مۇسا ءۋاليدىڭ سوزىنشە، قازىر يراندا تۇراتىن 5 مىڭعا جۋىق قازاق – 80 جىلداي ۋاقىت بۇرىن اۋا كوشكەن سول ەلدىڭ ۇرپاقتارى.
- بىراق ەندى ول اڭگىمەلەردى ايتاتىن كىسىلەردىڭ كوزى ازايىپ كەتتى. ەسكى تاريحتى بىلەتىن ەكى-ءۇش ادام عانا قالدى. بۇگىندە يراندا ول قازاقتاردىڭ ءۇشىنشى بۋىنى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، – دەيدى ول.
«اتام اكەمدى جولدا تاستاپ كەتپەك بولعان»
اتا-بابالارىنىڭ وتاندارىنان كەتۋىنە قانداي سەبەپتەر اسەر ەتكەنىن دانيادا تۇراتىن قازاق اكبار ايۋبي دە الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا سيپاتتاپ جازعان. ول 1987 جىلى 80 جاسىندا يراندا قايتىس بولعان اجەسىنىڭ ەستەلىگىن ايتادى.
«قارماقشىدان كوش اۋدارماس بۇرىن əجەم ورمان ىشىندە تىعىلىپ جاتقان اتاما ەكى اي بويى ءتۇن ىشىندە ەل جاتىپ قالعان سوڭ تاماق اپارىپ بەرگەن. اتام بۇحارادان وقىپ شىققان مولدا بولعان، سول ءۇشىن قىزىلدار ىزدەپ كەلگەن، ورمان ىشىندە تىعىلىپ امان-ساۋ قالعان. كۇنكورىس قيىن بولعان سوڭ اتام ەڭ سەنىمدى تۋىستارىن جانە دوستارىن الىپ ءبىر تۇندە جانساۋعالاپ كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان» دەيدى دانيالىق قازاق.
اكبار ايۋبي اتالارىنىڭ جەر اۋىپ بارا جاتقاندا كورگەن قيىندىقتارىنىڭ دالەلى رەتىندە اجەسىنىڭ مىنانداي ءبىر ەستەلىگىن كەلتىرگەن: «بىردە əكەم مازالانىپ جىلاي بەرگەن سوڭ اتام əكەمنىڭ ەتەگىنە قۇم سالىپ تاستاپ كەتپەكشى بولعان. بىراق əجەم «مەن دە بالاممەن قالامىن» دەگەن سوڭ اتام تاستايمىن دەگەن رايىنان قايتقان».
«ۇلكەندەردىڭ ىشىندە ۇرەي ءالى بار»
ال گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا تۇراتىن قازاق شۇعايىپ ەرول ازاتتىق تىلشىسىنە قايىن اتاسىنىڭ سوۆەت ۇكىمەتى كەسىرىنەن قونىس اۋدارعان وقيعاسىن بايانداپ بەردى.
ۇلكەن اپامىز ءتۇن ىشىندە ماساق تەرىپ بالالاردى اسىراعانىن ايتىپ وتىراتىن.
- قايىن اتامنىڭ ارعى اكەلەرى قازاقستاننىڭ زايسان وڭىرىندەگى اۋقاتتى كىسىلەر بولعان ەكەن. كوممۋنيستەر بيلىك باسىنا كەلىپ، مالىنان ايىرا باستاعان. قايىن اتامنىڭ اكەسىن ۇستاپ، ول كىسى حابارسىز كەتىپتى. سوسىن شەشەسى ەكى بالاسىن الىپ قىتايعا ءوتىپ كەتكەن. كەيىن قىتاي ۇكىمەتىنەن قىسىم كورىپ، يران، پاكىستان ارقىلى تۇركياعا كەلدى. ۇلكەن اپامىز ءتۇن ىشىندە ماساق تەرىپ بالالاردى اسىراعانىن ايتىپ وتىراتىن، – دەيدى ول.
قىتايعا اۋىپ، ودان ءارى تۇركياعا ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇرپاعى – تۇركيالىق اكتەر ءباھادۇر حاكيم. ونىڭ سوزىنشە، اتالارىنىڭ قىتايدان دا ءارى كەتۋىنە ىلە، تارباعاتاي جانە التاي ايماقتارىندا 1944-1945 جىلى بولعان «ءۇش ايماق كوتەرىلىسى» اسەر ەتكەن.
بىراق وسى جايلى ىزدەستىرىپ، فيلم ءتۇسىرۋ ماقساتىندا اقساقالداردان دەرەك جيناعان كەزىمدە ولاردىڭ وتكەنىن اشىق ايتۋدان جاسقاناتىنىن بايقادىم. ىشتەرىندە ۇرەي ءالى بار.
- نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ [تۇركياداعى قازاقتار اراسىنداعى] ۇلكەن كىسىلەر وتكەن تاريحتى كوپ قوزعاي بەرگىسى كەلمەيدى. مىسالى، اتام تاكمان باتىر تۋرالى دەرەكتەر رەسەي كگب-سى ارحيۆىندە، قىتايدىڭ مۇراعاتىندا دا بار. بىراق وسى جايلى ىزدەستىرىپ، فيلم ءتۇسىرۋ ماقساتىندا اقساقالداردان دەرەك جيناعان كەزىمدە ولاردىڭ وتكەنىن اشىق ايتۋدان جاسقاناتىنىن بايقادىم. ىشتەرىندە ۇرەي ءالى بار، – دەيدى ءباھادۇر حاكيم.
قازاقستاندا سوۆەت بيلىگى ورناعان سوڭ ۇجىمداستىرۋ مەن كامپەسكە سالدارىنان حالىق اشتىققا ۇشىراپ، رەسمي ەسەپ بويىنشا ءبىر جارىم ميلليون ادام كوز جۇمعان، 600 مىڭعا جۋىق ادام كورشى ەلدەرگە كوشكەن. ال 1930 جىلدارداعى رەپرەسسيا كەزىندە 100 مىڭنان استام ادام سوتتالىپ، ولاردىڭ 25 مىڭى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. قازاقستان 1997 جىلدان بەرى جىل سايىن 31 مامىر كۇنى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ازاماتتارىن ەسكە الادى.
نۇرتاي لاحانۇلى
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ