«Ataña nälet bälşebek nan beredi bir şirek»
31 mamır – Qazaqstanda sayasi quğın-sürgin qwrbandarın eske alu küni. Sovet ükimeti ornağan soñ qısım men aşarşılıq kesirinen şetelge ketken qazaqtardıñ wrpaqtarı da ol zamandı wmıtpağan.
Iranda twratın etnikalıq qazaq Mwsa Uäli arğı ataları 1930-jıldarı sovet biligi kesirinen Qazaqstannıñ Mañğıstau öñirinen qonıs audarğanın aytadı.
- Atalarımız eñ birinşi din jağınan qattı qısım köripti. Odan keyin aştıqqa wşırağan. Biz äkelerimizdiñ äñgimesin estip östik. «Aynalayın Nikolay nan beretin birtalay, Ataña nälet bälşebek nan beredi bir şirek» degen öleñder aytatın edi, – deydi ol.
Mwsa Uälidiñ sözinşe, qazir Iranda twratın 5 mıñğa juıq qazaq – 80 jılday uaqıt bwrın aua köşken sol eldiñ wrpaqtarı.
- Biraq endi ol äñgimelerdi aytatın kisilerdiñ közi azayıp ketti. Eski tarihtı biletin eki-üş adam ğana qaldı. Büginde Iranda ol qazaqtardıñ üşinşi buını ömir sürip jatır, – deydi ol.
«ATAM ÄKEMDİ JOLDA TASTAP KETPEK BOLĞAN»
Ata-babalarınıñ otandarınan ketuine qanday sebepter äser etkenin Daniyada twratın qazaq Akbar Ayubi de äleumettik jelidegi paraqşasında sipattap jazğan. Ol 1987 jılı 80 jasında Iranda qaytıs bolğan äjesiniñ esteligin aytadı.
«Qarmaqşıdan köş audarmas bwrın əjem orman işinde tığılıp jatqan atama eki ay boyı tün işinde el jatıp qalğan soñ tamaq aparıp bergen. Atam Bwharadan oqıp şıqqan molda bolğan, sol üşin qızıldar izdep kelgen, orman işinde tığılıp aman-sau qalğan. Künköris qiın bolğan soñ atam eñ senimdi tuıstarın jäne dostarın alıp bir tünde jansauğalap köşip ketuge mäjbür bolğan» deydi daniyalıq qazaq.
Akbar Ayubi atalarınıñ jer auıp bara jatqanda körgen qiındıqtarınıñ däleli retinde äjesiniñ mınanday bir esteligin keltirgen: «Birde əkem mazalanıp jılay bergen soñ atam əkemniñ etegine qwm salıp tastap ketpekşi bolğan. Biraq əjem «men de balammen qalamın» degen soñ atam tastaymın degen rayınan qaytqan».
«ÜLKENDERDİÑ İŞİNDE ÜREY ÄLİ BAR»
Al Germaniyanıñ Kel'n qalasında twratın qazaq Şwğayıp Erol Azattıq tilşisine qayın atasınıñ sovet ükimeti kesirinen qonıs audarğan oqiğasın bayandap berdi.
Ülken apamız tün işinde masaq terip balalardı asırağanın aytıp otıratın.
- Qayın atamnıñ arğı äkeleri Qazaqstannıñ Zaysan öñirindegi auqattı kisiler bolğan eken. Kommunister bilik basına kelip, malınan ayıra bastağan. Qayın atamnıñ äkesin wstap, ol kisi habarsız ketipti. Sosın şeşesi eki balasın alıp Qıtayğa ötip ketken. Keyin Qıtay ükimetinen qısım körip, Iran, Päkistan arqılı Türkiyağa keldi. Ülken apamız tün işinde masaq terip balalardı asırağanın aytıp otıratın, – deydi ol.
Qıtayğa auıp, odan äri Türkiyağa ötip ketken qazaqtardıñ biriniñ wrpağı – türkiyalıq akter Bahadür Hakim. Onıñ sözinşe, atalarınıñ Qıtaydan da äri ketuine İle, Tarbağatay jäne Altay aymaqtarında 1944-1945 jılı bolğan «Üş aymaq köterilisi» äser etken.
Biraq osı jaylı izdestirip, fil'm tüsiru maqsatında aqsaqaldardan derek jinağan kezimde olardıñ ötkenin aşıq aytudan jasqanatının bayqadım. İşterinde ürey äli bar.
- Nege ekenin bilmeymin, bizdiñ [Türkiyadağı qazaqtar arasındağı] ülken kisiler ötken tarihtı köp qozğay bergisi kelmeydi. Mısalı, atam Takman batır turalı derekter Resey KGB-sı arhivinde, Qıtaydıñ mwrağatında da bar. Biraq osı jaylı izdestirip, fil'm tüsiru maqsatında aqsaqaldardan derek jinağan kezimde olardıñ ötkenin aşıq aytudan jasqanatının bayqadım. İşterinde ürey äli bar, – deydi Bahadür Hakim.
Qazaqstanda sovet biligi ornağan soñ wjımdastıru men kämpeske saldarınan halıq aştıqqa wşırap, resmi esep boyınşa bir jarım million adam köz jwmğan, 600 mıñğa juıq adam körşi elderge köşken. Al 1930 jıldardağı repressiya kezinde 100 mıñnan astam adam sottalıp, olardıñ 25 mıñı atu jazasına kesilgen. Qazaqstan 1997 jıldan beri jıl sayın 31 mamır küni sovet ükimeti twsında sayasi quğın-sürgin qwrbanı bolğan azamattarın eske aladı.
Nwrtay LAHANWLI
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru