Zuqa batır 150 jıl Tarih Qazaq handığına 550 jıl Ädebi älem
Zuqa batır – ertegi keyipkeri emes
- Mama, Tolağay ömirde bolğan ba? – dep swradı birde wlım.
Balanıñ Tolağay turalı añızdı estip, ondağı keyipkerdi oyınan şığara almay jürgen künderi edi bwl.
- Tolağay – añız keyipkeri ğoy. Biraq ärbir añız ben erteginiñ tübinde bir şındıq jatadı, – dep tüsindirgen boldım men.
Osı äñgime özimdi de wzaq tolğandırdı…
Bügingi balalardıñ ertegige senbeytini anıq. Olar üşin jeztırnaq, jalmauız kempir degender qorqınıştı emes. Esesine, tüymedey ğana örmekşiden qorqadı. Örmekşi adam sekildi batıstıq tuındılardıñ keyipkerlerine elikteydi. Şın mäninde, bwğan, ärine, özimiz kinälimiz. Balanıñ ertegi tıñdaytın jasında bir sät kitap oqıp berip, özimizdiñ qazaq auız ädebietiniñ jauharlarımen susındatuğa ıqılasımız jetpey jatadı.
Al ertegi, añız aytıp, balalarğa uaqıt böle almasaq, balalarımız arman-qiyalına kimderdi qondırıp, qanday keyipkerlerge elikteydi? Kimnen jirenip, kimge qarap boy tüzeydi? Jaqsılıq pen jamandıqtıñ, batırlıq pen qorqaulıqtıñ, danalıq pen pasıqtıqtıñ, keñdik pen sarañdıqtıñ arajigin qaytip qana ajıratıp üyrenedi?
Osınday sansız swraqtar sanamdı torlap qoya bergen…
Tayauda Zuqa batır turalı bir derekti oqığanda sol swraqtarğa jauap tauıp, köñilim qanağattanğanday boldım.
Kelbetine kisiligi, jürektiligine bilektiligi, şeşendigine kösemdigi, erligine örligi, qısqası, twla boyına kemeldiligi üylesken bwl batır mağan balalarımızdı elitetin nağız ertegi keyipkeri siyaqtandı.
Alayda, Zuqa ertegi adamı emes eken. Jazılğan derekter boyınşa, 1866 jılı Şığıs Qazaqstan oblısı, Zaysan audanı, Kendirlik auılında düniege kelipti. Tuğanında oğan Zuqa esimi (tüpnwsqa boyınşa – Zua nemese Zauha boluı mümkin. – avt.) islam jazbalarınan alıp qoyılsa kerek. Olay deytinimiz, batır şariğatqa berik, islam qwndılıqtarın däriptegen, sauattı dini ağartuşılar äuletinen şıqqan. Äkesi Säbitşığıs öñirine asa tanımal molla kisi bolğan eken. Arğı atası Nwrmwhammed abız degen äygili kisi.
Osınday tekti atadan tuğan wlğa batırlıqpen qosa danalıq daruı zañdı edi.
Danalıq degende Käkim Ahmadiwlı jazıp alğan mına äñgime oyıma orala ketedi:
Zuqanıñ üyine Altay wlıqtarınan tört adam barıptı. As işip, qonıp, erteñinde twrğanda batır qonaqtardıñ aldına qara jambını qoyıp jatıp «Bwyımtaylarıñız bar ma?» dep swraydı. Wlıqtardıñ biri: «Bwyımtay bar. Jaqında Altay eliniñ wlıqtarı arasında ülken jiın ötken. Sonda joğarı jaqtan tört swraq kelipti, sonı talqıladıq. Onda şaytannıñ ne paydası bar, qasqırdıñ ne paydası bar, wrınıñ ne paydası bar jäne wrı qajınıñ ne paydası bar? Al paydası joq bolsa, olardı qaytu kerek delingen eken. Wlıqtar oylana kele şaytannıñ da, qasqırdıñ da, wrınıñ da, wrı qajınıñ da paydası joq, olardı joğaltu kerek degen şeşimin ayttı. Siz ol jiında bolmadıñız, sondıqtan, sizdiñ jauabıñızdı bilmekke keldik» depti. Mwnı estigen Zuqa batır: «Şaytan kerek, ol adamdarğa uayım- qayğını wmıttırıp, bir sät mwñsız, jaydarı qalıpqa keltirip otıradı. Ol bolmasa, adamdar ölimdi ğana oylap, bw dünieden tüñilip, baz keşip keter edi. Qasqırdıñ da, wrınıñ da keregi bar. Qazaqta «Iya, qwday, qwrığın süyregen wrıñnan; qwyrığın süyretip tün qatqan böriñnen saqta» deydi eken. Wrı men qasqır bolmasa, qazaq qamsız-qayğısız, beybit-beyğam ömir sürip, qwdaydıñ özin kerek etpey keter edi. Al wrı qajı ol da kerek. Bizde ne köp, bay men bi, mansaptıda qajılar köp. Olar ılği bay-mansaptılardıñ müddesin qorğaydı. Al osında, meniñ aynalamda qırıq-elu üyden twratın mıñdağan kedey otır. Olar aspannan tüsken joq. Olardıñ aqısın jep, tegin jwmıs istetip, wrlap, tonap sol baylar kedeylendirip jibergen. Olar joqşılıq saldarınan wrlıq qıluğa mäjbür bolğan. Wrlıq qıldı dep, olardıñ qolındağı azın-aulağın alıp, düre soğıp, qañğırtıp jibergensiñder. Sondıqtan, olar pana swrap mağan keldi. Men olarğa baylarda ketken nesibesin qaytarıp berip, jandarıñdı bağıñdar dep otırmın… Bay-manaptarda ondağan, jüzdegen qajı bar. Al kedeylerge bir qajı qimay ma eken ükimet?! Men – kedeylerdiñ qajısımın» degen jauap bergen eken…
Asılında, qajılıq kisi däuletine qarap bölinetin närse emes. Alayda, Zuqa batırdı kedeylerdiñ qajısı etken de, batır etken de – özi ömir sürgen däuir, sol orta.
Bir qızığı, dindi jeleuletip, moldalıq momındardıñ isi dep, batırdıñ aduının basuğa, dindarlığın paydalanıp, ayaq-qolın «matap», tilin «twnşıqtırıp» wstauğa tırısqandar da az bolmağan. Jalğız mısal:
«Zuqa batırğa şaması jetpeytinin bilgen jergilikti bilik endi basqaday äreketke köşedi. Sonıñ biri Zuqa batırdı ügittep, qajılıqqa jibersek, Baytollanı körip qaytsa juasıp, imandılıq jolına tüsip, el isine aralaspaydı dep oylaydı da, «Säbit damollanıñ amanatı, äke parızın» orındau üşin qajılıqqa barudı köldeneñ tartadı. Öziniñ de nieti bolğan Zuqa batır bwl wsınıstı qabıl aladı. Biraq elden jinap bergen 500 wsaq, qanşama iri qaranı kedeylerge, auqat-twrmısı naşarlarğa taratıp jiberedi. Mol sauapqa keneledi. Sözinde twrıp, bir jıl qajılıq saparına dayındıq jasap, 1905 jılı Mekkege attanadı» dep jazıptı öziniñ bir maqalasında Qazaqstan Jazuşılar odağınıñ müşesi, filologiya ğılımdarınıñ kandidatı Baqıtbek Bämişwlı.
Asılında, islam boyınşa, patşa öz qol astındağılar üşin jauaptı jäne solar üşin swraladı; otağası janwyasına jauaptı, solar üşin swraladı. Endeşe er azamattar da eli üşin jauaptı, solar üşin swraladı. Al eliñ işinen irip, halqı tozıp, kedey aqısı jelinip, jetim men jesir jılap, japa şegip jatqanda, din üyretip, üyiñnen şıqpay otır degen ösiet eşbir jerde jazılmağan bolsa kerek.
Äkesi dünie salğan soñ tört balasımen jesir qalğan anasına, bauırlarına pana bolıp qızmet etip jürgen Zuqanıñ bärin tastap, bar ıntasımen küreskerlik jolğa tüsui sol jauapkerşilikti sezingennen, keudedegi ar men namıs qoñırauın basa almağanınan edi.
Iä, Zuqa batır endi er jetip, at jalın tartıp mine bastağanda äkesi dünie salıptı. Ol twsta batırdıñ ata-anası Mayqapşağay degen jerde twradı eken. Bwdan soñ Zuqanıñ otbası Altaydıñ oñtüstik-batısın alıp jatqan Qalbadağı ağayındarı arasına köşip keledi. Özi sonda baydıñ jılqısın bağıp, anasına qolğabıs etedi. Biraq aynalada orın alıp jatqan etim-jesirge, kedey-kepşikke tırnağın batırğan bay-törelerdiñ äreketteri, süyekke talasqan ittey bolıstıq, şen-şekpen üşin arazdasqan el ağalarınıñ wsaqtığı jigittiñ janın auırtadı. Mwnday jağımsız äreketterge tözbegen jigit qaşan da esesi ketken älsizderge bolısıp, basınğan bay men biliktige qarsı şığadı. Mwnı bayqağan qamqorsız adamdar jigitten pana izdep kelip, aynalasına üyirley bastaydı.
Bwl şaq qazaq jerine orıs otarlığı küşeye tüsken kezeñ edi. Şendiler orıs otarlauşılarına qwldıq wrıp, öz esebin tügeldep, el auzınan jırıp, eki asap, ruhani qwldırau şegine tüskende aynalasındağı ağayının ertip Zuqa Sauırğa qaray qonıs audaradı. Ol jerde Äbilpeyis han balası Kögedaydıñ nemeresi Jeñishan güñ Zuqanı öz ordasına şaqırıp, medrese moldası etip otırğızadı. Onda Zuqa bala oqıtıp, şäkirt tärbieleydi.
Bala oqıtıp, wstazdıq etse de, molda jigit töñireginde bolıp jatqan ädiletsizdikter men keleñsizdikterge köz jwma qarap otıra almağan. Söylese şeşendigimen, aytsa ädiletqwmarlığımen köpti özine wyıtıp ala jöneletin jigitti Jeñishan törelik aytuğa da salıp otırıptı. Daulasıp, aldına kelgenderge Zuqa qaşan da ädilin aytıp, aqısı ketkenniñ jağında boladı. Osı twsta eske tüsetini: «Keyingi köz körgenderdiñ aytuında, Zuqa äldebir mäselege şeşim aytarda Qwran ayattarı, Payğambar hadisterimen qatar Abay öleñderin qatarlastıra atap ötedi eken», – deydi B.Bämişwlı öz maqalasında. Bwdan batırdıñ qwrı qara küşke, soqır senimge ğana emes, aqıl-oy men danalıqqa, bilimge süyenip el basqarğan wlılığın añğaruğa boladı.
El basqaru demekşi, Zuqa batır törelik aytqan şeşen, qol bastağan batırlığımen qosa, el bastağan kösem. Asıl erge bas erkin berip, tağdırın senip tapsırğan da qamqorsız qalğan öz eli edi.
Bwl turalı tağdırlı jazuşı Qajığwmar Şabdanwlınıñ «Pana» romanındağı Qwttıbaydıñ auzımen bılay delinedi: «Iesiz mal it-qwstıki ğoy, iesiz el de «it-qwstıki» bolıp qaladı eken. Mına eliñ köresini körip bolğan edi. Qayrattı, köziqaraqtı, adal azamatı bolğan soñ seni özderine basşı, ie etpek, pana etpek bolıp otır. Al panası qanşalıq mıqtı, berik bolsa, sonşalıq qamsız jasaytındıqtarın biledi».
Hoş. Bwl asılında Zuqanıñ moldalıq qızmetin tastap, han töñireginen erkimen ketip, eline oralğan säti. Qara halıq arasınan şığıp, ädilet izdep, abıroyı artqan adam qay basşığa wnasın?! Baylıq pen şenge qaramay, ädilet jağında jüretin jigittiñ örligin bayqap, jaratpağan Jeñishan güñniñ ıñğayın bayqasımen-aq özin qoldar jan tappay jabırqağan jigittiñ wstazdıqtı tastap, keri qaytken künderi. Molda bolıp bala oqıtqannan el işinde jürip, qol jinap, kedey-kepşiktiñ, jılağan men mwñayğannıñ qorğanı boludı qayırlıraq sanap, ömirine betbwrıs jasağan kezi.
Bwdan soñ Zuqa batır özine ergen elin bastap Sauırdan ör Altayğa – Burıltoğay, Biteu öñirine köşip ketedi. Bwl jöninde: «Zuqa batır jasaqtarı Altay tauınıñ aqırğı silemi Bäytik, Qaptıq pen Bwlğın özeniniñ batısqa bwrılar añğarın jaylap-qıstap, irgeles, körşiles qonıstanğan qazaqtarmen jii tartısıp qalatın moñğoldıñ bir qoşuın (audan – B.B) elin osı ölkeden ığıstırıp tastaydı. Osı jerler keyin Qıtay men Moñğoliya şekara sızığın naqtılağanda qıtay qaramağında qalıp qoyadı», dep jazıptı B.Bämişwlı.
Zuqa batırdıñ keyingi ömiri osılayşa Qıtay şekarasınıñ ar jağında jalğasın taptı. Kezinde öz qazağınıñ işinde jalğız jarım jandarğa pana bolıp, kedey-kepşiktiñ, jılağan jwrttıñ jalauın kötergen, ädiletqwmar atanğan batır mwnda bir memleketke jük bolarlıq jwmıs atqarğanı tarihtan ayan. Altayda onıñ qolına qarağan halıqtıñ qarası molaya tüsipti. Onıñ aynalasına qazaq qana emes, bilikten, bay-manaptardan qiyanat körgen wyğır, düñgen, sibe, qalmaq, mwñğwl, sart, noğay, tatar sekildi wlt ökilderi de jinala beredi. Senimge selkeu tüsirmey, elin qorğaudı bastı mwrat etken Zuqa batır er azamattarın jinap, jasaq qwradı. Olarğa äskeri jattığu jasatıp, qorğanıs üşin soğısu täsilin üyretedi… Qay kezde de bodan halıqtı alım-salıq arqılı qanau dästüri bolğan. Altay eliniñ gubernatorlığına Vi Jıñgo kelgende Zuqa batır qayratın jinap, basqınşıdan el müddesin qorğay bildi. Siñiri şıqqan kedey elden alım-salıq talap etip kelgenderge batır aşıq qarsı twrdı. Älsiz elden barımtalap alınğan mal-mülikti qaytarıp äperip, «wrı», «qaraqşı» da atandı. Qara basınıñ qamı üşin bilikke jağınıp, şağınğan baylardıñ tirliginen Sarsümbe türmesinde bir jıl otırdı…
Tarihşılardıñ aytuınşa, aqılına qayratı say Zuqa batırdıñ tirisinde qıtaydıñ basqınşı biligi Altay öñirine attap basa almağan eken. Jasalğan qısım men zorlıqpen alınatın alım-salıqtan azat halqın qwtqaram dep, guberniya äskerimen de şayqasuğa tura kelgen. Tarihi derekterge süyensek, 1924-1926 jıldarı Zuqa batır Qıtaydıñ 5 retki şabuılın toytarıp, ülken äskeri küşke aynalıptı. Mwnıñ soñı Qıtay bileuşileriniñ, äsirese Vi Jıñgonıñ Zuqağa ölerdey öşiguine alıp keledi.
Qıtaydıñ batısında azulı arıstannıñ jatqanın memleket bileuşileri de öz paydasına asırmay qalmağan. Qızıl armiyadan qaşqan Ataman Bakişev Qazaqstannıñ şığısın jaypap ötip, Qıtaydıñ batıs ölkesine bet alğanda Zuqa sarbazdarı basqınşı äskerdi Ör Altayğa jibermesten, jerdi qorğap bağıptı. Derekterge qarağanda, at-kölik almaq bolıp, Zuqa batırdıñ eline äueli ozbırlıq tanıtıp baqqan ataman äskerleri batırdıñ qauqarlı qolın alğaşqı kezden moyındağan. Altay asu üşin «qaqpa auzında» jatqan qazaq batırın sözge tartıp, mämilege de şaqırıptı Bakişev. Biraq Zuqa Altay eteginde tınış jatqan elin attap ötip, berekesin aluğa jol bermeydi. Orıs äskerimen sol üşin eki märte şayqasqa tüsedi. Bakişev bwdan soñ amalsız Moñğoliyağa asadı. Al Qıtay memleketi Zuqanıñ arqasında batıs jaq şekarası keñeytip alıp qaladı…
Biz üşin tarihtıñ beymälim beti siyaqtanğanmen de, Zuqa batırdıñ ömiri men ruhı – äli talay wrpaqtı tärbieleuge jararlıq önegeli äñgime.
Onıñ ömiri, ras, añızdağı Tolağaydıñ tağdırınday ayanıştı ayaqtaldı. Qıtaydıñ köneden bar jımısqı sayasatımen Zuqa batır 1929 jılı qolğa tüsirilip, ayausızdıqpen öltirildi. Bas kötergen halıqqa ses körsetu üşin Qıtay biligi batırdıñ basın kesip alıp, bir jeti boyı Sarısümbe qalasındağı qara köpirge ilip qoydı. Bwl – ökiniştisi, ertegi emes edi.
Alayda, bwl batırlıq ruhtı öltirgen joq. Biletinderdiñ aytuınşa, bilimi de, köregendigi de kemel Zuqa batır öz ajalı tayağanın sezip, elim zardap şekpesin dep otauın oñaşa tiktirip, oqşau qalıptı…
Tarihtı twlğalar arqılı jazu – eñ tiimdi täsil. Tarihi twlğalar arqılı asıl wrpaq tärbielep, wrpaq ruhın ösiru de ejelden bar ürdis.
Bwl orayda, «tarihtı nasihattaudıñ tört jolı bar. Biri – ğılım arqılı zertteu, ekinşisi – ädebi şığarmalarda qamtu, üşinşisi – tele, radio bağdarlamalar, syujetter jasap, tanımdıq maqalalarğa arqau etu, törtinşisi jäne eñ tiimdisi – körkem fil'mder tüsiru» deydi belgili tarihşı Twrsınhan Zäkenwlı.
Tolağayday batırlığımen, jürektiligimen, köpşildigimen, halıqşıldığımen esimi tarihta qalğan Zuqa batırdıñ esimi ädebi şığarmalarğa da, ğılımi jazbalarğa da arqau bolıp jür. Qajığwmar Şabdanwlınıñ «Pana» romanı men Batırhan Qwsbeginniñ «Zuqa batır» romanı, batırdıñ sezimdi de, küreske tolı ömiriniñ belesterin suretteydi. Endigi arman, batırdıñ ruhı qazaq jastarına bolaşaqta balalar ädebieti arqılı oqıtılsa eken, kino arqılı körsetilse eken. Eşbir qospası joq, şın ömirimen-aq Zuqa batır qızıqtı tuındılardıñ keyipkerine aynala bereri sözsiz.
Näzira Bayırbek
Jurnalist, «Darın» memlekettik jastar sıylığınıñ iegeri
kerey.kz
Pikir qaldıru