تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل
ارىستى اتقان كۇن
الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، ەنتسيكلوپەديست عالىم، ساياسي قايراتكەر، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۇنيەدەن وتكەن كۇنى
ءاليحان بوكەيحان قاتىسقان ءتورتىنشى ەكسپەديتسيا سسرو عىلىم اكامەدياسىنىڭ انتروپولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ەكونوميكالىق بولىگى 1925 جىلدىڭ جازىندا ادايلار ەلى ماڭعىستاۋ، اقتوبە، اتىراۋ وبلىستارىن زەرتتەۋگە شىعادى. وسى ساپاردا جەرگىلىك جۇرت ءاليحانداي ارىستى زور قۇرمەتپەن كۇتىپ الادى، حان كوتەرەدى. سوندا ايگىلى تۇلعا وزىنە ءتان ەرەكشە كىشىپەيىلدىكپەن مۇنىسى ارتىق ەكەنىن، حان بولۋعا تىرىسپايتىنىن، «قويىڭدار» دەپ ءبىر اۋىز سوزدەن قايتارىپ تاستايدى.
جۋرناليست سەرىكبول حاسان جاريالاعان ءاليحاننىڭ بەينەسى ساقتالعان فوتوسۋرەتتە الدىڭعى قاتاردا ۇلت كوسەمى وتىر. سونىمەن بىرگە القالى توپتىڭ قاق ورتاسىندا اق كەپكا كيگەن، قىرىن قاراپ، قىرانشا قاراپ وتىرعان جاس الكەي مارعۇلاندى دا كوز شالادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن عالىم سۇلتان حان اققۇلى: «وسى ەكسپەديتسيا جۇمىسىن ەرتە اياقتاپ، كۇزدى كۇنى س.پ. ەكەۋى قىزىلورداعا ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىعا قوناققا بارىپ، ۆوكزالدا ۇلت كوسەمىن قازاسسر حالىقكومىنىڭ توراعاسى ن.نۇرماقۇلى كۇتىپ الادى. قىزىلوردادان اقتوبەگە ورالعان ساتىندە ءاليحان ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن تۇتقىندالىپ، ماسكەۋگە كىسەندەلىپ جەتكىزىلىپ، بۋتىركاعا جابىلادى.
قارت بالشەبەك، لەنينشىل «ەسكى گۆارديانىڭ» ءبىر وكىلى، ۆاسيلي شەلگۋنوۆ ءستاليننىڭ كرەملدەگى كابينەتىنە ەسىكتى تەۋىپ كىرىپ كەلىپ: – كوبا، سەن كىمدى تۇتقىنداعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ بۇل ءبىزدى ماركسيزمگە ۇيرەتكەن بوكەيحانوۆ; دەرەۋ بوسات! – دەگەندە، ستالين «ەسكى بالشەبەكتىڭ» مىسىنا قارسى تۇرا الماي، تەلەفونمەن «بوساتىڭدار!» دەپ نۇسقاۋ بەرۋگە ءماجبۇر بولعان»، – دەپ جازادى.
بۇدان كەيىن ۇلت كوسەمىن قازسسر باسشىلىعى (نىعمەت نۇرماقۇلى) «قازاق اسسر-نىڭ جەر بويىنشا حالىق كوميسسارىنىڭ (حالكوم) ىستەرىن ۋاقىتشا اتقارۋشى» دەگەن لاۋازىمعا تاعايىنداعانى ستالينگە قاتتى باتادى. مۇنداي ءىرى مانساپقا ءوزىنىڭ كەلىسىمىنسىز تاعايىنداپ، قولىن قويعان نۇرماقۇلىن دا اتارعا وعى جوق. ونىڭ 1937 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرسىن دەگەن جەلەۋمەن الداپ شاقىرىلىپ، اليحانمەن بىرگە ءبىر كۇندە اتىلۋى وسىنى اڭعارتادى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەل اراسىنداعى زور بەدەلىنەن قورىققان بولشەۆيكتەر ونىڭ قازاقستانعا بارۋىن، ءجۇرىپ-تۇرۋىن مۇلدە شەكتەگەن. جارالى ارىستانداي تورعا قامالىپ، ماسكەۋدەگى ۇيقاماقتا ون جىل تىرشىلىك ەتتى. بۇل جىلداردا ۇلت كوسەمى ەلدەگى ازاماتتاردى قابىلداپ اڭگىمەلەرىن تىڭدادى، كەيبىر سەنىمدى سەرىكتەرىنە ارنايى تاپسىرمالار بەرىپ، ورىندالۋىن قاداعالادى. «قىزىل ءتىل، قولىم ەمەس كىسەندەۋلى» دەگەندەي، ءىزباسارلارىنا ءار قيلى عىلىم سالالارى بويىنشا وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەر جازۋعا، عىلىمي-ادىستەمەلىك ماتەريالدار دايىنداۋعا جۇمىلدىرىپ، وقۋ-اعارتۋشىلىق ىستەردى ۇيىمداستىردى. ماسكەۋدە تۇراتىن جانە ورتالىققا كەلىپ تۇسكەن رەسپۋبليكا باسشىلارى، ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ (ح. دوسمۇحامەدۇلى، م. ەسبولۇلى، ءا. مۇڭايتپاسۇلى، م. بۇرالقىۇلى، م. مىرزاۇلى) بىردەن كرەملگە تارتپاي، اليحانعا بۇرىلۋى، سالەم بەرە بارۋى جايىنداعى دەرەكتەر ونىڭ بەدەلىنىڭ وشپەگەنىن، ۇستاز تۇتقاندارىن كورسەتسە كەرەك. ءاليحان بوكەيحاندى 1937 جىلدىڭ 26 شىلدەدە نكۆد باستىعى ن. ەجوۆ باستاعان جەندەتتەر قايتا تۇتقىنداعان. تەرگەۋشىلەر الەكەڭدى جاۋاپقا تارتىپ: «ءسىز «الاشوردانى» بىلەسىز بە؟» – دەپ سۇراق قويعاندا: «ماعان «الاش وردانى» بىلەسىز بە؟» دەپ سۇراق قويما. مەن – «الاش» پارتياسى مەن «الاش وردا» كەڭەسىنىڭ توراعاسىمىن، «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن. سوندىقتان دا ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە تولىق جاۋاپ بەرەمىن. ال «الاش وردا» سوۆەت وكىمەتىن مويىنداپ، ونىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ەشكىم دە، ەشقاشان دا جاۋاپقا تارتىلمايتىنى تۋرالى لەنين قول قويعان كەلىسىمنەن كەيىن ول ۇكىمەت تاريحتان كەتتى. ەگەر دە لەنيننىڭ قولى ونىڭ ءوزى ولگەن سوڭ جۇرمەي قالسا، وندا ءۇشىنشى ادام بولىپ ستالين قول قويعان. ول كەلىسىم كۇشىن جويعان جوق. جويسا، كەلىسىم بويىنشا، ماعان حابارلار ەدى. مەن ستاليننەن ونداي حات العام جوق. الدە سەندەر ونى مويىندامايسىڭدار ما؟ وندا ماعان جازباشا جازىپ بەرىڭدەر. ال جازباساڭدار، دەمەك، ول كەلىسىم كۇشىندە، ودان دا كەلەسى سۇراعىڭا كوش»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ءاليحان بوكەيحاندى اتۋ جازاسىنا كەسكەن ۇكىم 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە شىعارىلعان جانە ءدال سول كۇنى شەشىم ورىندالعان. تەك 1989 جىلى مامىردىڭ 14 كۇنى سسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامى جوق بولعاندىقتان تولىق اقتالدى.
«مەن سوۆەتتىك بيلىكتى جاقسى كورگەن ەمەسپىن، بىراق، مويىندادىم». ءاليحانتانۋشى س. ءجۇسىپ مىرزانىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇل – الاشتان اسىپ تۋعان كوسەم ءاليحان بوكەيحاننىڭ سوڭعى ءسوزى. زاڭعار كارىمحان
e-history.kz
پىكىر قالدىرۋ