Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl
Arıstı atqan kün
Alaş Orda ükimetiniñ törağası, enciklopedist ğalım, sayasi qayratker, wlt kösemi Älihan Bökeyhannıñ dünieden ötken küni
Älihan Bökeyhan qatısqan törtinşi ekspediciya SSRO Ğılım akamediyasınıñ Antropologiyalıq ekspediciyasınıñ ekonomikalıq böligi 1925 jıldıñ jazında adaylar eli Mañğıstau, Aqtöbe, Atırau oblıstarın zertteuge şığadı. Osı saparda jergilik jwrt Älihanday arıstı zor qwrmetpen kütip aladı, han köteredi. Sonda äygili twlğa özine tän erekşe kişipeyildikpen mwnısı artıq ekenin, han boluğa tırıspaytının, «qoyıñdar» dep bir auız sözden qaytarıp tastaydı.
Jurnalist Serikbol Hasan jariyalağan Älihannıñ beynesi saqtalğan fotosurette aldıñğı qatarda wlt kösemi otır. Sonımen birge alqalı toptıñ qaq ortasında aq kepka kigen, qırın qarap, qıranşa qarap otırğan jas Älkey Marğwlandı da köz şaladı. Älihan Bökeyhannıñ ömirin egjey-tegjeyli zerttegen ğalım Swltan Han Aqqwlı: «Osı ekspediciya jwmısın erte ayaqtap, küzdi küni S.P. ekeui Qızılordağa A.Baytwrsınwlı men M.Dulatwlığa qonaqqa barıp, vokzalda wlt kösemin QazASSR halıqkomınıñ törağası N.Nwrmaqwlı kütip aladı. Qızılordadan Aqtöbege oralğan sätinde Älihan Stalinniñ nwsqauımen twtqındalıp, Mäskeuge kisendelip jetkizilip, Butırkağa jabıladı.
Qart bälşebek, leninşil «eski gvardiyanıñ» bir ökili, Vasiliy Şelgunov Stalinniñ Kreml'degi kabinetine esikti teuip kirip kelip: – Koba, sen kimdi twtqındağanıñdı bilesiñ be? Bwl bizdi marksizmge üyretken Bökeyhanov; dereu bosat! – degende, Stalin «eski bälşebektiñ» mısına qarsı twra almay, telefonmen «Bosatıñdar!» dep nwsqau beruge mäjbür bolğan», – dep jazadı.
Bwdan keyin wlt kösemin QazSSR basşılığı (Nığmet Nwrmaqwlı) «Qazaq ASSR-nıñ jer boyınşa halıq komissarınıñ (halkom) isterin uaqıtşa atqaruşı» degen lauazımğa tağayındağanı Stalinge qattı batadı. Mwnday iri mansapqa öziniñ kelisiminsiz tağayındap, qolın qoyğan Nwrmaqwlın da atarğa oğı joq. Onıñ 1937 jıldıñ qırküyek ayında bilimin jetildirsin degen jeleumen aldap şaqırılıp, Älihanmen birge bir künde atıluı osını añğartadı.
Älihan Bökeyhannıñ el arasındağı zor bedelinen qorıqqan bol'şevikter onıñ Qazaqstanğa baruın, jürip-twruın mülde şektegen. Jaralı arıstanday torğa qamalıp, Mäskeudegi üyqamaqta on jıl tirşilik etti. Bwl jıldarda wlt kösemi eldegi azamattardı qabıldap äñgimelerin tıñdadı, keybir senimdi serikterine arnayı tapsırmalar berip, orındaluın qadağaladı. «Qızıl til, qolım emes kisendeuli» degendey, izbasarlarına är qilı ğılım salaları boyınşa oqulıqtar men ädebietter jazuğa, ğılımi-ädistemelik materialdar dayındauğa jwmıldırıp, oqu-ağartuşılıq isterdi wyımdastırdı. Mäskeude twratın jäne ortalıqqa kelip tüsken respublika basşıları, el basqarğan azamattardıñ (H. Dosmwhamedwlı, M. Esbolwlı, Ä. Mwñaytpaswlı, M. Bwralqıwlı, M. Mırzawlı) birden Kreml'ge tartpay, Älihanğa bwrıluı, sälem bere baruı jayındağı derekter onıñ bedeliniñ öşpegenin, wstaz twtqandarın körsetse kerek. Älihan Bökeyhandı 1937 jıldıñ 26 şildede NKVD bastığı N. Ejov bastağan jendetter qayta twtqındağan. Tergeuşiler Älekeñdi jauapqa tartıp: «Siz «Alaşordanı» bilesiz be?» – dep swraq qoyğanda: «Mağan «Alaş Ordanı» bilesiz be?» dep swraq qoyma. Men – «Alaş» partiyası men «Alaş Orda» keñesiniñ törağasımın, «Alaş Orda» ükimetiniñ törağasımın. Sondıqtan da onıñ is-äreketine tolıq jauap beremin. Al «Alaş Orda» sovet ökimetin moyındap, onıñ bwrınğı is-äreketi üşin eşkim de, eşqaşan da jauapqa tartılmaytını turalı Lenin qol qoyğan kelisimnen keyin ol ükimet tarihtan ketti. Eger de Leninniñ qolı onıñ özi ölgen soñ jürmey qalsa, onda üşinşi adam bolıp Stalin qol qoyğan. Ol kelisim küşin joyğan joq. Joysa, kelisim boyınşa, mağan habarlar edi. Men Stalinnen onday hat alğam joq. Älde sender onı moyındamaysıñdar ma? Onda mağan jazbaşa jazıp beriñder. Al jazbasañdar, demek, ol kelisim küşinde, odan da kelesi swrağıña köş», – dep jauap bergen.
Älihan Bökeyhandı atu jazasına kesken ükim 1937 jılı 27 qırküyekte şığarılğan jäne däl sol küni şeşim orındalğan. Tek 1989 jılı mamırdıñ 14 küni SSRO Joğarğı sotınıñ qaulısı boyınşa äreketinde qılmıs qwramı joq bolğandıqtan tolıq aqtaldı.
«Men sovettik bilikti jaqsı körgen emespin, biraq, moyındadım». Älihantanuşı S. Jüsip mırzanıñ zertteuinşe, bwl – Alaştan asıp tuğan kösem Älihan Bökeyhannıñ soñğı sözi. Zañğar Kärimhan
e-history.kz
Pikir qaldıru