تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل

تالكەكتى تاعدىر

kerey.kz

 |  Nov 3, 2016

نەمەسە پروفەسسور زەينەپ اليحانقىزىنىڭ اشقان عىلىمي جاڭالىعى

التى الاشتىڭ ءايمۇيىزدى سەركەسى ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى شەتىنەن دارىندى، تالانتتى بولعان. اكە قانى، انا ءسۇتى ارقىلى قونعان تەگىندە بار تەكتىلىكتىڭ ونەگەسى ۇرپاقتارىنا دارىعان. الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ قوس پەرزەنتىنىڭ دە، ولاردان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ دا تاعدىر داپتەرىنە ء(داۋھىل-ماعفۋزىنا) ەلىنە، جەرىنە قىزمەت ەتۋ جازىلىپتى. باق دارىپ، قۇت قونعان اۋلەتكە سولاقاي ساياساتتىڭ كەرى اسەرى ءتيىپ، تالكەكتى تاعدىرعا دۋشار ەتكەنى بولماسا، ۇلت كوسەمى ءاليحان دا، ونىڭ ۇلى وكىتاي (سەرگەي) مەن قىزى زەينەپ تە بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ادال قىزمەت ەتكەن جاندار. وزەكتى ورتەيتىن وكىنىش، ورنى تولماس وكىنىش سول – الاشتىڭ ابىرويى بولعان مارعاسقا تۇلعالاردىڭ اۋلەتىنىڭ بورداي توزىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋى.

الاش كوسەمىنىڭ ءوزى سەكىلدى اسا دارىندى، ءبىلىمدى بولعان پەرزەنتىنىڭ ءبىرى، قىزى – زەينەپ. زەينەپ (ەليزاۆەتا) 1903 جىلدىڭ سەگىزىنشى مامىرى كۇنى دۇنيەگە كەلگەن. ول سوۆەت وداعى كولەمىندەگى اسا تانىمال، جەتەكشى مەديتسينا قىزمەتىنىڭ دەموگرافى، سوتسيال-گيگەنيست مامانى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان ارداگەر، مەديتسينا سالاسى بويىنشا ءىىى دارەجەلى مايور شەنىندەگى اسكەري-دارىگەر بولعان.

1923 جىلى زەينەپ اليحانقىزى الاشتىڭ ۇلكەن قايراتكەرى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ شاكىرتى ءارى ۇزەڭگىلەسى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ادەبيەتشى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا تۇرمىسقا شىققان. 1924 جىلى سماعۇل مەن زەينەپتىڭ ەسكەندىر ەسىمدى ۇلى دۇنيەگە كەلەدى. الاش كوسەمى ايالاپ وسىرگەن ەسكەندىر 1941 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا كسرو-نى فاشيستىك گەرمانيانىڭ باسقىنشىلىعىنان ازات ەتۋ جولىندا ەرلىكپەن قازا تابادى (كەيبىر دەرەكتەردە ەسكەندىردىڭ قازا تاپقان جەرى ماسكەۋ وبلىسىنىڭ سكيرمانوۆو ەلدى مەكەنى دەلىنەدى).
زەينەپ اليحانقىزى 1927 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى مەديتسينا فاكۋلتەتىن تامامداعان. ول ۇزاق جىلدار بويى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ اپپاراتىندا قىزمەت اتقارعان. 1945–1948 جىلدار ارالىعىندا ن.ا.سەماشكو اتىنداعى ۆني الەۋمەتتىك گيگيەنا جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ عالىم-حاتشىسى، 1959–1969 جىلدار ارالىعىندا وسى ينستيتۋتتىڭ سانيتارلى ستاتيستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سياقتى جاۋاپتى قىزمەتتەردە ىستەگەن. الاش كوسەمىنىڭ قىزى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ورتالىق دارىگەرلەردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن.
زەينەپ اليحانقىزى ءوزىنىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق عۇمىرىندا سانيتارلىق-ستاتيستيكانىڭ تەورياسى مەن ءادىسناماسىنىڭ ماسەلەلەرىن ءھام تۇسىك تاستاۋ (ابورت) جانە ونىڭ قاۋىپتىلىگى مەن زيانى سياقتى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەگەن. عالىم كسرو كولەمىندە مەديتسينالىق ستاتيستيكا سالاسى بويىنشا سۇرانىسقا يە مامان بولعان. ءارى زەينەپ اليحانقىزى حالىقتىڭ ءوسىمى، كوبەيۋى جانە تۋ كورسەتكىشى سياقتى دەموگرافيالىق ماسەلەلەرمەن كسرو-نىڭ مەديتسينا تاريحىندا تۇڭعىش رەت شۇعىلدانعان مامان بولىپ سانالادى. ول كوپتەگەن قيىن ءارى جاۋاپتى وتالارعا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ شەبەرلىگىمەن كوپتەگەن ناۋقاستاردىڭ اجالىنا اراشا تۇسكەن.
زەينەپ اليحانقىزى سادۋاقاس­كەلىنى 1965 جىلى «تۇسىك تاستاۋدىڭ الەۋمەتتىك-گيگيەنالىق پروبلەماسى» («ابورت كاك سوتسيالنو-گيگيەنيچەسكايا پروبلەما») اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن يەلەنگەن. ال، 1967 جىلى مەديتسينا سالاسىنىڭ «پروفەسسورى» عىلىمي اتاعىن الادى. عالىمنىڭ 1969 جىلى «وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك-گيگيەنالىق اسپەكتىلەرىن رەتتەۋ» («سوتسيالنو-گيگيەنيچەسكيە اسپەكتى رەگۋليروۆانيا رازمەروۆ سەمي») اتتى مونوگرافياسى جارىققا شىققان. عالىم-دارىگەردىڭ بۇل ەڭبەگى كسرو تاريحىنداعى تۇسىك تاستاۋ ماسەلەسىنە وراي جازىلعان №1 ەڭبەك بولىپ سانالعان. ءالى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا وسى ەڭبەكتى باسشىلىققا الىپ، وقۋ پروتسەسسىندە قولدانادى ەكەن. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، تۇسىك تاستاۋ ماسەلەسى – قازىرگى قوعامنىڭ دا وزەكتى ماسەلەسى بولىپ تۇرعان ءىس. ءتىپتى، وزەگىن جويماعان ماسەلە دەسەك تە بولادى.
پروفەسسور زەينەپ اليحانقىزى سادۋاقاستىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق:
1.مەروپرياتيا پو وگرانيچەنيۋ روجداەموستي ي يح ۆليانيە نا ۆوسپرويزۆودستۆو ناسەلەنيا. /سوۆەتسكوە زدراۆووحرانەنيە. 1966. № 5. س.16-22.
2.سوتسيالنو-گيگيەنيچەسكيە اسپەكتى رەگۋليروۆانيا رازمەروۆ سەمي. م.: مەديتسينا. 1969.
3.رول ابورتا ۆ وسۋششەستۆلەني سوزناتەلنوگو ماتەرينستۆا ۆ سسسر (پو ماتەريالام ۆىبوروچنوگو وبسلەدوۆانيا). // يزۋچەنيە ۆوسپرويزۆودستۆا
ناسەلەنيا. (سب. ستاتەي. ناۋچن. رەد. ا.گ. ۆولكوۆ). م.: ناۋكا. 1968. س. 207-224.
4.كومپلەكسنوە يزۋچەنيە زدوروۆيا ناسەلەنيا سسسر نا گود پەرەپيسي (1970). /زدراۆووحرانەنيە روسسيسكوي فەدەراتسي. 1969. № 10. س. 7-11.
5.ماتەرينسكايا سمەرتنوست ۆ نەكوتورىح زارۋبەجنىح ستراناح ي مەتوديكا ۆىچيسلەنيا ەتوگو پوكازاتەليا. /زدراۆووحرانەنيە روسسيسكوي فەدەراتسي. 1965. № 2. س. 30-32.
6.ابورت كاك سوتسيالنو-گيگيەنيچەسكايا پروبلەما. اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني دوكتورا مەديتسينسكيح ناۋك. م. تسەنترالنىي ينستيتۋت ۋسوۆەرشەنستۆوۆانيا ۆراچەي. 1965.
7.سوتسيالنو-گيگيەنيچەسكيە اسپەكتى يزۋچەنيا زدوروۆيا ناسەلەنيا. /سوۆەتسكوە زدراۆووحرانەنيە. 1965. № 10. س. 9-13.
الاشتىڭ وقىعان اياۋلى قىزدارىنىڭ بىرەگەيى، ۇلكەن دارىگەر-عالىم، پروفەسسور زەينەپ اليحانقىزى ءوزىنىڭ ساناۋلى عۇمىرىندا باسىنان ءتۇرلى قيىندىقتى وتكەرىپ، قۇسالىقپەن كۇن كەشىپ، ايىقپاس دەرتكە شالدىعىپ، 1971 جىلدىڭ 23-ماۋسىمىندا دۇنيەدەن ءوتتى. عالىمنىڭ سۇيەگى ماسكەۋ قالاسىنداعى نوۆودەۆيچە مازارىندا جەرلەنگەن.
اكەسى مەن جان جارىنان، باۋىر ەتى بالاسىنان تىرىدەي ايىرىلىپ، تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراعان زەينەپ اليحانقىزى اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا كسرو-نىڭ مەديتسينا سالاسىنا كوپ ۇلەس قوسقان بىلىكتى مامان. ونىڭ اشقان عىلىمي جاڭالىعى – وتباسىنىڭ تۇراقتى بولۋىنا جاعداي جاسالىپ، حالىقتىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك دەگەن عىلىمي تۇجىرىمى بولاتىن. الايدا، عالىم-دارىگەردىڭ تەوريالىق اشقان عىلىمي جاڭالىعىنا كوزىنىڭ تىرىسىندە بيلىك تاراپىنان الدەنەشە رەت تيىم سالىنعان بولاتىن.

دەرەككوزى: روسسيسكي گوسۋدارستۆەننىي ارحيۆ سوتسيالنو-پوليتيچەسكوي يستوري (رگاسپي). – ف. 558. – On. 4. – د. 585 (چ. IV). – ل. 1-

ەلدوس توقتارباي

qazaquni.kz