Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl
TÄLKEKTİ TAĞDIR
nemese professor Zeynep Älihanqızınıñ aşqan ğılımi jañalığı
Altı Alaştıñ aymüyizdi serkesi Älihan Nwrmwhamedwlı Bökeyhannıñ wrpaqtarınıñ bäri şetinen darındı, talanttı bolğan. Äke qanı, ana süti arqılı qonğan teginde bar tektiliktiñ önegesi wrpaqtarına darığan. Alaş kösemi Älihannıñ qos perzentiniñ de, olardan tarağan wrpaqtarınıñ da tağdır däpterine (Dauhil-mağfuzına) eline, jerine qızmet etu jazılıptı. Baq darıp, qwt qonğan äuletke solaqay sayasattıñ keri äseri tiip, tälkekti tağdırğa duşar etkeni bolmasa, wlt kösemi Älihan da, onıñ wlı Ökitay (Sergey) men qızı Zeynep te bügingi qazaq eliniñ bolaşağı üşin adal qızmet etken jandar. Özekti örteytin ökiniş, ornı tolmas ökiniş sol – Alaştıñ abıroyı bolğan marğasqa twlğalardıñ äuletiniñ borday tozıp, quğın-sürginge wşırauı.
Alaş köseminiñ özi sekildi asa darındı, bilimdi bolğan perzentiniñ biri, qızı – Zeynep. Zeynep (Elizaveta) 1903 jıldıñ segizinşi mamırı küni düniege kelgen. Ol Sovet Odağı kölemindegi asa tanımal, jetekşi medicina qızmetiniñ demografı, social-gigenist mamanı, medicina ğılımınıñ doktorı, professor jäne Ekinşi düniejüzilik soğısqa qatısqan ardager, medicina salası boyınşa İİİ därejeli mayor şenindegi äskeri-däriger bolğan.
1923 jılı Zeynep Älihanqızı Alaştıñ ülken qayratkeri, Älihan Bökeyhannıñ şäkirti äri üzeñgilesi, qoğam jäne memleket qayratkeri, ädebietşi Smağwl Säduaqaswlına twrmısqa şıqqan. 1924 jılı Smağwl men Zeyneptiñ Eskendir esimdi wlı düniege keledi. Alaş kösemi ayalap ösirgen Eskendir 1941 jıldıñ 19 qaraşasında KSRO-nı faşistik Germaniyanıñ basqınşılığınan azat etu jolında erlikpen qaza tabadı (Keybir derekterde Eskendirdiñ qaza tapqan jeri Mäskeu oblısınıñ Skirmanovo eldi mekeni delinedi).
Zeynep Älihanqızı 1927 jılı Mäskeu memlekettik universitetiniñ birinşi medicina fakul'tetin tämamdağan. Ol wzaq jıldar boyı Densaulıq saqtau ministrliginiñ apparatında qızmet atqarğan. 1945–1948 jıldar aralığında N.A.Semaşko atındağı VNII äleumettik gigiena jäne densaulıq saqtau böliminiñ ğalım-hatşısı, 1959–1969 jıldar aralığında osı instituttıñ sanitarlı statistika böliminiñ meñgeruşisi siyaqtı jauaptı qızmetterde istegen. Alaş köseminiñ qızı ömiriniñ soñğı jıldarında Ortalıq därigerlerdiñ biliktiligin jetildiru institutında qızmet etken.
Zeynep Älihanqızı öziniñ ğılımi şığarmaşılıq ğwmırında sanitarlıq-statistikanıñ teoriyası men ädisnamasınıñ mäselelerin häm tüsik tastau (abort) jäne onıñ qauiptiligi men ziyanı siyaqtı mäselelerin jan-jaqtı zerttegen. Ğalım KSRO köleminde medicinalıq statistika salası boyınşa swranısqa ie maman bolğan. Äri Zeynep Älihanqızı halıqtıñ ösimi, köbeyui jäne tuu körsetkişi siyaqtı demografiyalıq mäselelermen KSRO-nıñ medicina tarihında twñğış ret şwğıldanğan maman bolıp sanaladı. Ol köptegen qiın äri jauaptı otalarğa qatısıp, öziniñ şeberligimen köptegen nauqastardıñ ajalına araşa tüsken.
Zeynep Älihanqızı Säduaqaskelini 1965 jılı «Tüsik tastaudıñ äleumettik-gigienalıq probleması» («Abort kak social'no-gigieniçeskaya problema») attı doktorlıq dissertaciyasın sätti qorğap, medicina ğılımınıñ doktorı ğılımi därejesin ielengen. Al, 1967 jılı medicina salasınıñ «professorı» ğılımi atağın aladı. Ğalımnıñ 1969 jılı «Otbasınıñ äleumettik-gigienalıq aspektilerin retteu» («Social'no-gigieniçeskie aspektı regulirovaniya razmerov sem'i») attı monografiyası jarıqqa şıqqan. Ğalım-därigerdiñ bwl eñbegi KSRO tarihındağı tüsik tastau mäselesine oray jazılğan №1 eñbek bolıp sanalğan. Äli künge deyin Reseydiñ medicinalıq oqu orındarında osı eñbekti basşılıqqa alıp, oqu processinde qoldanadı eken. Özderiñiz jaqsı bilesizder, tüsik tastau mäselesi – qazirgi qoğamnıñ da özekti mäselesi bolıp twrğan is. Tipti, özegin joymağan mäsele desek te boladı.
Professor Zeynep Älihanqızı Säduaqastıñ ğılımi eñbekterin nazarlarıñızğa wsınudı jön sanadıq:
1.Meropriyatiya po ograniçeniyu rojdaemosti i ih vliyanie na vosproizvodstvo naseleniya. /Sovetskoe zdravoohranenie. 1966. № 5. S.16-22.
2.Social'no-gigieniçeskie aspektı regulirovaniya razmerov sem'i. M.: Medicina. 1969.
3.Rol' aborta v osuşestvlenii soznatel'nogo materinstva v SSSR (po materialam vıboroçnogo obsledovaniya). // Izuçenie vosproizvodstva
naseleniya. (Sb. statey. Nauçn. Red. A.G. Volkov). M.: Nauka. 1968. S. 207-224.
4.Kompleksnoe izuçenie zdorov'ya naseleniya SSSR na god perepisi (1970). /Zdravoohranenie Rossiyskoy Federacii. 1969. № 10. S. 7-11.
5.Materinskaya smertnost' v nekotorıh zarubejnıh stranah i metodika vıçisleniya etogo pokazatelya. /Zdravoohranenie Rossiyskoy Federacii. 1965. № 2. S. 30-32.
6.Abort kak social'no-gigieniçeskaya problema. Avtoreferat dissertacii na soiskanie uçenoy stepeni doktora medicinskih nauk. M. Central'nıy institut usoverşenstvovaniya vraçey. 1965.
7.Social'no-gigieniçeskie aspektı izuçeniya zdorov'ya naseleniya. /Sovetskoe zdravoohranenie. 1965. № 10. S. 9-13.
Alaştıñ oqığan ayaulı qızdarınıñ biregeyi, ülken däriger-ğalım, professor Zeynep Älihanqızı öziniñ sanaulı ğwmırında basınan türli qiındıqtı ötkerip, qwsalıqpen kün keşip, ayıqpas dertke şaldığıp, 1971 jıldıñ 23-mausımında dünieden ötti. Ğalımnıñ süyegi Mäskeu qalasındağı Novodeviç'e mazarında jerlengen.
Äkesi men jan jarınan, bauır eti balasınan tiridey ayırılıp, tağdırdıñ tälkegine wşırağan Zeynep Älihanqızı aqtıq demi tausılğanşa KSRO-nıñ medicina salasına köp üles qosqan bilikti maman. Onıñ aşqan ğılımi jañalığı – otbasınıñ twraqtı boluına jağday jasalıp, halıqtıñ sanın köbeytu kerek degen ğılımi twjırımı bolatın. Alayda, ğalım-därigerdiñ teoriyalıq aşqan ğılımi jañalığına köziniñ tirisinde bilik tarapınan äldeneşe ret tiım salınğan bolatın.
Derekközi: Rossiyskiy Gosudarstvennıy arhiv social'no-politiçeskoy istorii (RGASPI). – F. 558. – On. 4. – D. 585 (ç. IV). – L. 1-
Eldos TOQTARBAY
qazaquni.kz
Pikir qaldıru