كىشى رادوگاشش

لەونتين كرەنيتسكي گەوگرافيالىق كارتاعا ءۇڭىلىپ، جەر اۋدارىلعانعا دەيىن ءوزىنىڭ وتباسى – اكە-شەشەسى تۇرعان، وسى اۋلەتتىڭ ءتورت بالاسى تۋعان سەلونى كورسەتتى.

- بۇل – ورتالىق ۋكراينا، كامەنەتس-پودولسك وبلىسى، يزياسوۆ اۋدانى، كىشى رادوگاشش سەلوسى.

14-عاسىردان بەرى بەلگىلى سەلو ورىس، ۋكرايندار قونىستانعان وڭتۇستىك جاعالاۋ جانە پولياكتار تۇراتىن سولتۇستىك جاعالاۋ بولىپ بولىنگەن. لەونتين كرەنيتسكيدىڭ اكەسى فرانتس كرەنيتسكيدىڭ ءتورت باۋىرى بولعان. اعايىندى ۇستا جىگىتتەردىڭ اياق كيىم شىعاراتىن تسەحى بولعان. اۋلەتتە تاراعان اڭىزعا قاراعاندا، كورشى تۇرعان پولياك كنازى اراب ارعىماقتارىن تاعالاتۋ ءۇشىن ولاردى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءجيى شاقىرىپ تۇرعان.

سوۆەت ۇكىمەتى جىلدارىنداعى ۇجىمداستىرۋ باستالعانعا دەيىن لەونتين كرەنيتسكيدىڭ اكەسىندە 100دەسياتينا (1,09 گەكتارعا تەڭ جەر ولشەۋى) جەرى بولعان. ول كولحوزعا كىرگىسى كەلمەي، ۇزاق تارتىنشاقتاعان، ەڭ سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرگەن. بىراق ميلليونداعان جاندى ستالين جارلىعىمەن كۇشتەپ دەپورتاتسيالاۋعا بۇل ارەكەتى بوگەت بولا الماعان.

لەونتين كرەنيتسكي جۇبايى ۆالەنتينامەن بىرگە ۋكراينادان قازاقستانعا اكەلىنگەن يكونانى كورسەتىپ تۇر. يكونانى ءۇي-ءۇيدى ارالاپ جۇرەتىن بەلسەندىلەر تاركىلەپ الماسىن دەپ بىرنەشە جىل جەرگە كومىپ قويعان. الماتى، 21 ءساۋىر 2016 جىل.

اقىرى 1936 جىلدىڭ ماۋسىمىندا سەلوداعى پولياكتاردى مال تاسيتىن ۆاگوندارعا تيەپ، شىعىسقا جونەلتكەن. لەونتين كرەنيتسكيدىڭ ايتۋىنشا، دەپورتاتسيا باستالار ساتكە قاراي كىشى رادوگاشش سەلوسىندا ءبىر مىڭعا جۋىق پولياك تۇرعان. جۇرتتىڭ ءبارىن ەمەس، «اۋقاتتىلاۋ»، پولشادا تۋىستارى تۇراتىن، پولشاعا تاۋار الۋعا بارعانداردى دەپورتاتسيالاعان. بىراق ءتىپتى قىزىل ارميادا قىزمەت ەتىپ، سوعىسقانداردى دا جەر اۋدارعان.

جەر اۋدارىلاتىن كەزدە كرەنيتسكيلەر وتباسىندا ءتورت بالا بولعان.ال لەونتين كرەنيتسكي كازاقستاندا تۋعان.

«جاپان دالاعا اكەپ تاستادى»

بيلىك جەر اۋدارىلعان پولياكتارعا «جاڭا جەردە سەندەردى دايىن ءۇي كۇتىپ تۇر، جەگىن جانە وزگە مالمەن قامتاماسىز ەتەمىز، ۋكرايناعا قاراعاندا، شالقىپ ءومىر سۇرەسىڭدەر» دەپ ۋادە ەتكەن. جۇرت الگى سوزگە سەنىپ، تۇرمىسقا قاجەت ۇساق-تۇيەك زاتتارىن عانا العان. بىراق ءىس جۇزىندە جاعداي مۇلدە وزگەشە بولىپ شىققان. ولاردى جاپان ءتۇز بەن قاعىلعان قازىقتان وزگە ەشتەڭە جوق سولتۇستىك قازاقستان دالاسىنا اكەلگەن. جۇرتتىڭ «ۇيلەر قايدا؟» دەگەن سۇراعىنا كومەندانت «ونى ۋادە بەرگەن ادامداردان سۇراڭدار. مىنا جەرگە سەلو سالاسىڭدار. قاجەت دۇنيەنىڭ ءبارىن اكەلىپ بەرەمىز» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

الگى جەر كوكشەتاۋدان 60 كيلومەتر، كەللەروۆ اۋىلىنان 35 كيلومەتر جەردە ەكەن. بارلىعى 1200 پولياك پەن 800 نەمىس دەپورتاتسيالانعان.

- كەلەسى كۇنى پالاتكالار اكەلىپ، ورناتا باستاپتى. نەمىستەر ساقتىق جاساپ، قامدانىپ شىققان ەكەن. ولار ۋكراينادان مالىن، جيحاز، تىگىن ماشينالارىن الا كەلگەن. ال پولياكتاردى الداپ سوققان. ءبىرازدان كەيىن سىرعاۋىل تاقتايلار اكەپ بەرگەن. «ساماننان ءۇي سوعىڭدار. كۇزگە دەيىن سالىپ ۇلگەرمەسەڭدەر، ءۇسىپ ولەسىڭدەر» دەگەن. بىراق ونى قالاي سالۋدى ەشكىم بىلمەگەن. ماڭايدا سوناۋ پاتشا زامانىندا كەلىپ قونىستانعان ۋكراين سەلولارى بار ەكەن. الگى اۋىلدارعا بارىپ، ءۇيدى قالاي سالعانىن كورگەن. ومسكىدەن پروراب كەلىپ، سامان جاساۋدى ۇيرەتە باستاعان، – دەيدى لەونتين كرەنيتسكي.

دەپورتاتسيالانعاندارىنا 50 جىل تولۋىنا بايلانىستى وتكەن شارادا سۋرەتكە تۇسكەن قازاقستاندىق پولياكتار.

سەلونى اۋەلى ءابدىلمان دەپ اتاعان. ماكسيم گوركي قايتىس بولعاننان كەيىن جالپى جينالىستا سەلونى ونىڭ قۇرمەتىنە اتاۋدى ۇسىنعان. باستىقتار قۇپتاعان. سول كەزدەن بەرى الگى سەلو گوركي دەپ اتالادى. سەلودا كولحوز قۇرعان. 1936 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ءار وتباسىعا 18 شارشى مەتردەن كەلەتىن بىرنەشە وتباسى تۇراتىن باراك تيپتەس ۇيلەر («ستالينكا») دايىن بولعان. ماڭايدا قازاق اۋىلدارى بولعان.

- جوقشىلىق زامان ەدى. قازاقتار الدىندا عانا اشارشىلىقتى باستان كەشىرگەن. ولاردىڭ بۇكىل مالىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن كۇشتەپ كولحوزعا كىرگىزىپ قويدى، ال ولاردا جەر جىرتىپ، ەگىن ەگەتىن تاجىريبە بولماعان ەدى، – دەيدى ول.

لەونتين كرەنيتسكي قيىن-قىستاۋ زاماندا ءتىرى قالۋعا ماڭايداعى سەلو، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قولداۋى دا كومەكتەسكەنىن ايتادى. بىراق تاجىريبە الماسۋ ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولعان. مىسالى، قازاقتارعا ولار ءتۇرلى كاسىپ ۇيرەتكەن.

سولتۇستىك قازاقستانداعى تىرشىلىك ۋكرايناداعى ومىردەن مۇلدە وزگەشە بولعان.

- قىستا 45 گرادۋس اياز. قازىر ول جاقتا ونداي ايازدار جوق. ءتىپتى جىلى كيىم دە بولعان جوق. سونداي ءومىر پيما باسىپ، تەرىدەن كيىم تىگۋدى ۇيرەتتى، – دەيدى ول.

العاشقى كەزدە ءوز قولىمەن وسىرگەن ەشتەڭەلەرى بولماعان. نان، بيدايدى اكەلىپ، ءار وتباسىعا تاراتقان. مال بەرمەگەن، ونى كورشى اۋىلداردان اركىم ءوزى ساتىپ العان. مەدپۋنكت، دۇكەن سالعان. جاڭادان قۇرىلعان كولحوزدا كەلەسى جىلعا ەگىس ەگە باستاعان. قىستا جۇرت اشىعىپ، كوپ ادام ولگەن. 1937 جىلى جەتى جاسار ۇلكەن اعاسى ۆاتسلاۆ، ىلە-شالا كىشى اعاسى ۆلاديسلاۆ ولگەن.

دەپورتاتسيا كەزىندە ۋكراينادان اكەلىنگەن ۇرشىق. الماتى، 21 ءساۋىر 2016 جىل.

العاشقى كەزدە كولحوزشىلار جەردى وگىز، ات، ءتىپتى سيىرمەن جىرتقان. 18 كيلومەتر جەردە ماشينا-تراكتور ستانتسياسى بولعان. ءبىر جىلدان كەيىن ول جاقتان العاشقى تراكتور العان.

دەپورتاتسيالانعان پولياك، نەمىستەر ارنايى قونىستانۋشىلار دەگەن مارتەبە العان. قاشىپ كەتپەس ءۇشىن ولاردىڭ قۇجاتتارىن بىردەن تارتىپ العان. جازباشا رۇقساتسىز سەلودان ءبىر كيلومەتردەن الىسقا ۇزاۋعا تىيىم سالىنعان. الگى تىيىمدى بۇزعانداردى تۇرمەگە قاماعان. ولاردا سايلاۋ، سايلانۋ قۇقىعى بولماعان، اسكەرگە الماعان، ينستيتۋت، تەحنيكۋمعا قابىلداماعان. اكىمشىلىك قاداعالاۋدى كومەندانت اتقارعان.

سوۆەتتىك ديكتاتور يوسيف ءستاليننىڭ اجالىنا دەيىن وسىلاي بولعان. 1953 جىلدان باستاپ قاتاڭ باقىلاۋ بوساڭسي باستاعان. 1956 جىلى پولياكتاردى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دەپ تانىعان. بىراق الگى قاۋلى «قۇپيا» دەگەن بەلگىمەن شىققان.

ءوز ەركىمەن ايداۋعا كەتۋ

لەونتين كرەنيتسكيدىڭ ايەلى ۆالەنتينانىڭ اكەسى – پولياك، شەشەسى – ورىس. اكەسى البين ياكۋبينسكي سوعىسقا دەيىن كيەۆتەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن پولياك تىلىندە بىتىرگەن. پولياكتاردى قازاقستانعا جەر اۋدارعانىن ەستىپ، ولارعا انا تىلىندە ساباق بەرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ ارتىنان ءوز ەركىمەن اتتانعان.

جەرگىلىكتى باستىقتار وعان «جارقىنىم، پولياك ءتىلىڭ نە؟ ورىس ءتىلىن ۇيرەتەسىڭ!» دەپ تىيىپ تاستاعان. «مەن پولياك، ۋكراين تىلدەرىن بىلەمىن، ال ورىس ءتىلىن بىلمەيمىن» دەگەن وعان «ۇيرەنەسىڭ!» دەپ بۇيىرعان.

اسكەري فورما كيگەن البين ياكۋبينسكي.

ول وسىلاي ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمىنە اينالعان. كەيىنىرەك كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندە ديرەكتور بولعان.

سوعىس جىلدارى البين ياكۋبينسكي سسسر-دە جاساقتالعان پولياك اسكەرىنە كىرىپ، گيتلەرشىل گەرمانيانى تالقانداۋعا قاتىسقان. ارتيللەريا پورۋچيگى شەنىندە درەزدەنگە دەيىن جەتكەن. سوعىستان كەيىن پولشانىڭ پوزنانقالاسى تۇبىندە قىزمەت ەتكەن ءارى سول جاقتا قالۋ مۇمكىندىگى بولعان، بىراق ايەلى الەكساندرا مەن قىزى رايسا كۇتىپ وتىرعان قازاقستانعا ورالۋعا تۋرا كەلگەن.

1956 جىلدان كەيىن

الگى «قۇپيا» قاۋلىمەن اقتالعاننان كەيىن گوركي سەلوسىنداعى تىرشىلىك وڭالا باستاعان. كولحوز نىعايىپ، مال باسى، تەحنيكا (تراكتور، كومبايندار) كوبەيگەن. لەونتين كرەنيتسكي بالا كەزىنەن جۇمىس ىستەگەن. 10 جاسىندا وگىزبەن جەر جىرتقان. كەيىن كومباينشىنىڭ كومەكشىسى بولعان. 1963 جىلى ونى اسكەرگە شاقىرعان. اسكەردەن كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسۋگە دايىندالعان. اسكەردەگى قىزمەتىن تاشكەنتتە اياقتاعان كەزدە دوسى ۇگىتتەپ، ميليتسيا مەكتەبىنە بىرگە تۇسۋگە كوندىرگەن.

ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءىىم-ءنىڭ جوعارعى مەكتەبىندە وقىعان. كەيىن ميليتسيا ورگاندارىندا باسشى قىزمەتتەر اتقارعان. زەينەت دەمالىسىنا 32 جىل ستاجبەن پولكوۆنيك شەنىندە شىققان. بالاسى الماتىعا كوشكەننەن كەيىن ايەلى ۆالەنتينا ەكەۋى دە ونىڭ ارتىنان كوشىپ كەلگەن.

- كوشىپ كەلگەنىمىز سول ەدى، پولشادان تۇراقتى تۇرعىلىقتى ورىن بەرەمىز دەگەن شاقىرتۋ قاعاز كەلدى. تاشكەنتتە جۇرگەندە وتكىزىپ قويعان قۇجاتتارىمدى ءتورت جىل قارادى. ۇلىم ۇگىتتەگەنىمەن، كوشپەيمىز دەپ شەشتىك. ول جاقتا ايەلىمىز ەكەۋمىزگە دە زەينەتاقى بەرەدى. ءبىزدىڭ اقشامەن 800 زلوتىي. بىراق ول جاققا بارىپ، تيىن-تەبەنگە كۇنەلتكىم كەلمەدى، – دەيدى لەونتين كرەنيتسكي.

قىزى يانا قازىر وتباسىمەن پولشادا تۇرادى. سول جاقتا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن. لەونتين كرەنيتسكي بالا كەزدە ءتىرى قالعان جەتى اعا-ءىنى، اپكە-قارىنداستارىنىڭ تاعدىرلارى ارقالاي قالىپتاسقانىن ايتادى.

لەونتين كرەنيتسكيدىڭ اناسىنىڭ گوركي سەلوسىنداعى ءۇيىنىڭ جانىندا تۇسكەن سۋرەتى.

- ۆالەنتينا كولحوزدا جۇمىس ىستەدى. ستاسيا مۇعالىم بولىپ ىستەپ، زەينەت دەمالىسىنا اۋىلدىق بالاباقشا ديرەكتورلىعىنان كەتتى. پولينا مەديتسينالىق تەحنيكۋمدى ءتامامدادى. گالينا اۋىلدىق پوچتادا مەڭگەرۋشى بولعان. اعام كينوتەحنيكۋمدى بىتىرگەننەن كەيىن كينومەحانيك بولدى. مانيا يندۋستريالدىق تەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ، زاۋىتتا جۇمىس ىستەدى، – دەيدى ول.

كرەنيتسكيلەر وتباسىندا ءوزارا پولياكشا سويلەگەن. سوندىقتان لەونتين كرەنيتسكي پولياك ءتىلىن بالا كەزىنەن بىلەدى. تاشكەنتتەگى مادەني ورتالىقتا پولياك تىلىندە وقىتاتىن سىنىپ اشىلعان كەزدە جۇمىسباستىلىقتان ءجيى بارا الماسا دا، ءتىلىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن سوعان قاتىسقان. لەونتين كرەنيتسكي الماتىدا «ۆەنز» پولياك مادەني ورتالىعى جۇمىسىنا قاتىسادى.

لەونتين كرەنيتسكيدىڭ اكە-شەشەسى گوركي سەلوسىندا سول كۇيى – كوز جۇمعانعا دەيىن تۇرىپ قالعان. ەكەۋى ءتۇپ-تامىرىنان ماڭگىلىك ۇزىلگەندەي كىشى رادوگاششقا ورالماعان.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى