Qazaqtıñ japan dalasına deportaciyalanğan polyaktar
Polyaktardıñ Qazaqstanğa jappay deportaciyalanğanına – 80 jıl. Soğıstıñ aldındağı jıldarı Ukrainanıñ batıs audandarınan Qazaqstanğa 40 mıñnan 95 mıñğa deyin (naqtı sanı belgisiz) polyak deportaciyalanğan. Olardıñ işinde Krenickiyler äuleti de bolğan.
KİŞİ RADOGAŞ'
Leontin Krenickiy geografiyalıq kartağa üñilip, jer audarılğanğa deyin öziniñ otbası – äke-şeşesi twrğan, osı äulettiñ tört balası tuğan selonı körsetti.
- Bwl – ortalıq Ukraina, Kamenec-Podol'sk oblısı, Izyasov audanı, Kişi Radogaş' selosı.
14-ğasırdan beri belgili selo orıs, ukraindar qonıstanğan oñtüstik jağalau jäne polyaktar twratın soltüstik jağalau bolıp bölingen. Leontin Krenickiydiñ äkesi Franc Krenickiydiñ tört bauırı bolğan. Ağayındı wsta jigitterdiñ ayaq kiim şığaratın cehı bolğan. Äulette tarağan añızğa qarağanda, körşi twrğan polyak knäzi arab arğımaqtarın tağalatu üşin olardı 1917 jılğı revolyuciyağa deyin jii şaqırıp twrğan.
Sovet ükimeti jıldarındağı wjımdastıru bastalğanğa deyin Leontin Krenickiydiñ äkesinde 100desyatina (1,09 gektarğa teñ jer ölşeui) jeri bolğan. Ol kolhozğa kirgisi kelmey, wzaq tartınşaqtağan, eñ soñğılardıñ biri bolıp kirgen. Biraq milliondağan jandı Stalin jarlığımen küştep deportaciyalauğa bwl äreketi böget bola almağan.
Aqırı 1936 jıldıñ mausımında selodağı polyaktardı mal tasitın vagondarğa tiep, şığısqa jöneltken. Leontin Krenickiydiñ aytuınşa, deportaciya bastalar sätke qaray Kişi Radogaş' selosında bir mıñğa juıq polyak twrğan. Jwrttıñ bärin emes, «auqattılau», Pol'şada tuıstarı twratın, Pol'şağa tauar aluğa barğandardı deportaciyalağan. Biraq tipti qızıl armiyada qızmet etip, soğısqandardı da jer audarğan.
Jer audarılatın kezde Krenickiyler otbasında tört bala bolğan.Al Leontin Krenickiy Kazaqstanda tuğan.
«JAPAN DALAĞA ÄKEP TASTADI»
Bilik jer audarılğan polyaktarğa «jaña jerde senderdi dayın üy kütip twr, jegin jäne özge malmen qamtamasız etemiz, Ukrainağa qarağanda, şalqıp ömir süresiñder» dep uäde etken. Jwrt älgi sözge senip, twrmısqa qajet wsaq-tüyek zattarın ğana alğan. Biraq is jüzinde jağday mülde özgeşe bolıp şıqqan. Olardı japan tüz ben qağılğan qazıqtan özge eşteñe joq Soltüstik Qazaqstan dalasına äkelgen. Jwrttıñ «Üyler qayda?» degen swrağına komendant «Onı uäde bergen adamdardan swrañdar. Mına jerge selo salasıñdar. Qajet dünieniñ bärin äkelip beremiz» dep jauap bergen.
Älgi jer Kökşetaudan 60 kilometr, Kellerov auılınan 35 kilometr jerde eken. Barlığı 1200 polyak pen 800 nemis deportaciyalanğan.
- Kelesi küni palatkalar äkelip, ornata bastaptı. Nemister saqtıq jasap, qamdanıp şıqqan eken. Olar Ukrainadan malın, jihaz, tigin maşinaların ala kelgen. Al polyaktardı aldap soqqan. Birazdan keyin sırğauıl taqtaylar äkep bergen. «Samannan üy soğıñdar. Küzge deyin salıp ülgermeseñder, üsip ölesiñder» degen. Biraq onı qalay saludı eşkim bilmegen. Mañayda sonau patşa zamanında kelip qonıstanğan ukrain seloları bar eken. Älgi auıldarğa barıp, üydi qalay salğanın körgen. Omskiden prorab kelip, saman jasaudı üyrete bastağan, – deydi Leontin Krenickiy.
Selonı äueli Äbdilman dep atağan. Maksim Gor'kiy qaytıs bolğannan keyin jalpı jinalısta selonı onıñ qwrmetine ataudı wsınğan. Bastıqtar qwptağan. Sol kezden beri älgi selo Gor'kiy dep ataladı. Seloda kolhoz qwrğan. 1936 jıldıñ küzine qaray är otbasığa 18 şarşı metrden keletin birneşe otbası twratın barak tiptes üyler («stalinka») dayın bolğan. Mañayda qazaq auıldarı bolğan.
- Joqşılıq zaman edi. Qazaqtar aldında ğana aşarşılıqtı bastan keşirgen. Olardıñ bükil malın tartıp alıp, özderin küştep kolhozğa kirgizip qoydı, al olarda jer jırtıp, egin egetin täjiribe bolmağan edi, – deydi ol.
Leontin Krenickiy qiın-qıstau zamanda tiri qaluğa mañaydağı selo, auıl twrğındarınıñ qoldauı da kömekteskenin aytadı. Biraq täjiribe almasu eki jaqqa da tiimdi bolğan. Mısalı, qazaqtarğa olar türli käsip üyretken.
Soltüstik Qazaqstandağı tirşilik Ukrainadağı ömirden mülde özgeşe bolğan.
- Qısta 45 gradus ayaz. Qazir ol jaqta onday ayazdar joq. Tipti jılı kiim de bolğan joq. Sonday ömir pima basıp, teriden kiim tigudi üyretti, – deydi ol.
Alğaşqı kezde öz qolımen ösirgen eşteñeleri bolmağan. Nan, bidaydı äkelip, är otbasığa taratqan. Mal bermegen, onı körşi auıldardan ärkim özi satıp alğan. Medpunkt, düken salğan. Jañadan qwrılğan kolhozda kelesi jılğa egis ege bastağan. Qısta jwrt aşığıp, köp adam ölgen. 1937 jılı jeti jasar ülken ağası Vaclav, ile-şala kişi ağası Vladislav ölgen.
Alğaşqı kezde kolhozşılar jerdi ögiz, at, tipti siırmen jırtqan. 18 kilometr jerde maşina-traktor stanciyası bolğan. Bir jıldan keyin ol jaqtan alğaşqı traktor alğan.
Deportaciyalanğan polyak, nemister arnayı qonıstanuşılar degen märtebe alğan. Qaşıp ketpes üşin olardıñ qwjattarın birden tartıp alğan. Jazbaşa rwqsatsız selodan bir kilometrden alısqa wzauğa tıyım salınğan. Älgi tıyımdı bwzğandardı türmege qamağan. Olarda saylau, saylanu qwqığı bolmağan, äskerge almağan, institut, tehnikumğa qabıldamağan. Äkimşilik qadağalaudı komendant atqarğan.
Sovettik diktator Iosif Stalinniñ ajalına deyin osılay bolğan. 1953 jıldan bastap qatañ baqılau bosañsi bastağan. 1956 jılı polyaktardı sayasi quğın-sürgin qwrbandarı dep tanığan. Biraq älgi qaulı «qwpiya» degen belgimen şıqqan.
ÖZ ERKİMEN AYDAUĞA KETU
Leontin Krenickiydiñ äyeli Valentinanıñ äkesi – polyak, şeşesi – orıs. Äkesi Al'bin YAkubinskiy soğısqa deyin Kievtegi mwğalimder institutın polyak tilinde bitirgen. Polyaktardı Qazaqstanğa jer audarğanın estip, olarğa ana tilinde sabaq beru üşin, olardıñ artınan öz erkimen attanğan.
Jergilikti bastıqtar oğan «Jarqınım, polyak tiliñ ne? Orıs tilin üyretesiñ!» dep tıyıp tastağan. «Men polyak, ukrain tilderin bilemin, al orıs tilin bilmeymin» degen oğan «Üyrenesiñ!» dep bwyırğan.
Ol osılay orıs tili men ädebieti mwğalimine aynalğan. Keyinirek Kökşetau oblısındağı auıl mektepteriniñ birinde direktor bolğan.
Soğıs jıldarı Al'bin YAkubinskiy SSSR-de jasaqtalğan polyak äskerine kirip, gitlerşil Germaniyanı talqandauğa qatısqan. Artilleriya poruçigi şeninde Drezdenge deyin jetken. Soğıstan keyin Pol'şanıñ Poznan'qalası tübinde qızmet etken äri sol jaqta qalu mümkindigi bolğan, biraq äyeli Aleksandra men qızı Raisa kütip otırğan Qazaqstanğa oraluğa tura kelgen.
1956 JILDAN KEYİN
Älgi «qwpiya» qaulımen aqtalğannan keyin Gor'kiy selosındağı tirşilik oñala bastağan. Kolhoz nığayıp, mal bası, tehnika (traktor, kombayndar) köbeygen. Leontin Krenickiy bala kezinen jwmıs istegen. 10 jasında ögizben jer jırtqan. Keyin kombaynşınıñ kömekşisi bolğan. 1963 jılı onı äskerge şaqırğan. Äskerden keyin auıl şaruaşılığı institutına tüsuge dayındalğan. Äskerdegi qızmetin Taşkentte ayaqtağan kezde dosı ügittep, miliciya mektebine birge tüsuge köndirgen.
Onı üzdik bitirip, İİM-niñ joğarğı mektebinde oqığan. Keyin miliciya organdarında basşı qızmetter atqarğan. Zeynet demalısına 32 jıl stajben polkovnik şeninde şıqqan. Balası Almatığa köşkennen keyin äyeli Valentina ekeui de onıñ artınan köşip kelgen.
- Köşip kelgenimiz sol edi, Pol'şadan twraqtı twrğılıqtı orın beremiz degen şaqırtu qağaz keldi. Taşkentte jürgende ötkizip qoyğan qwjattarımdı tört jıl qaradı. Wlım ügittegenimen, köşpeymiz dep şeştik. Ol jaqta äyelimiz ekeumizge de zeynetaqı beredi. Bizdiñ aqşamen 800 zlotıy. Biraq ol jaqqa barıp, tiın-tebenge küneltkim kelmedi, – deydi Leontin Krenickiy.
Qızı YAna qazir otbasımen Pol'şada twradı. Sol jaqta universitet bitirgen. Leontin Krenickiy bala kezde tiri qalğan jeti ağa-ini, äpke-qarındastarınıñ tağdırları ärqalay qalıptasqanın aytadı.
- Valentina kolhozda jwmıs istedi. Stasya mwğalim bolıp istep, zeynet demalısına auıldıq balabaqşa direktorlığınan ketti. Polina medicinalıq tehnikumdı tämamdadı. Galina auıldıq poçtada meñgeruşi bolğan. Ağam kinotehnikumdı bitirgennen keyin kinomehanik boldı. Manya industrialdıq tehnikumdı bitirip, zauıtta jwmıs istedi, – deydi ol.
Krenickiyler otbasında özara polyakşa söylegen. Sondıqtan Leontin Krenickiy polyak tilin bala kezinen biledi. Taşkenttegi mädeni ortalıqta polyak tilinde oqıtatın sınıp aşılğan kezde jwmısbastılıqtan jii bara almasa da, tilin jetildiru üşin soğan qatısqan. Leontin Krenickiy Almatıda «Venz'» polyak mädeni ortalığı jwmısına qatısadı.
Leontin Krenickiydiñ äke-şeşesi Gor'kiy selosında sol küyi – köz jwmğanğa deyin twrıp qalğan. Ekeui tüp-tamırınan mäñgilik üzilgendey Kişi Radogaş'qa oralmağan.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru