nemese auızeki mädeniettiñ payda boluı turasında bir-eki tolğam

Talasbek ÄSEMQWLOV

Eski aqıldıñ paydası

Bwl 1966 jılı bolğan oqiğa edi. Osınıñ aldında ğana qazirgi Şığıs Qazaqstan, bwrınğı Semey oblısınıñ Ayagöz audanı eki audanğa aynaldırılğan, Şwbartau degen jaña äkimşilik nısan payda bolğan. Sol jıldarı Tel'man Qwsataev degen adam bizdiñ auılımızğa direktor bolıp keldi. Keremet isker basşı edi. Az jıldıñ işinde bizdiñ auılımız millioner keñşarğa aynaldı. Mine, osı 1966 jılqı jılı erte köktemniñ basında auıldıñ bir top jön biletin qariyaları direktordıñ qabıldauına baradı. Tumısında tekti, körgendi jäne Stalin zamanı­nıñ qatal tärbiesinen ötken Tel'man ağamız ülken adamdardı iilip qarsı aladı, jaqsılap mäjilis qwradı. Osı mäjilis üstinde jıl sanaumen bala kezinen jaqsı tanıs qariyalar direktorğa aldağı jıl – qoy jılında jwt bolatının, sol jwtqa dayındalu keregin aytadı. Tel'man ağamız al­ğa­şında qattı kümändanıp, qoy jılı jwt bola ma eken, jwt ädette doñız jılına kelmeuşi me edi deydi. Ülkender jön-jobanı qayıra tüsindiredi.

Osıdan keyin direktor dayındıqqa kirisedi. Äueli arıq-twraq, köteremniñ barlığın swrıptaydı, etke aydaydı. Tañbalı jas maldı iriktep alıp, käri tabındı, käri otardı şığarıp tastaydı, onı da etke aydaydı. Alıstağı şabındıqtardı aldımen şauıp, pişendi qıstaularğa erte tasıtadı. Osı tınımsız dayındıq öz nätijesin berdi. Qoy jılı qıs qattı boldı, qwrıq boyı qar jaudı. Ol qar birneşe kün qısqı şilde kezinde azınaulaq degdip, erip, qañtardıñ qızılşwnaq ayazında temirdey bolıp qattı. Sodan soñ bükil audan, bükil Arqa köleminde maldıñ qırğını bastaldı. Bwl jwt turalı sol kezdegi bwqaralıq aqparat qwraldarınan mälimet izdep äure bolmay-aq qoyuğa boladı. Sebebi, marksistik kom­munistik teoriya boyınşa socialistik qoğamda maldıñ jwttan, indetten qırıluı mümkin emes. Jalpı jwttıñ, yaki basqa apattıñ boluı mümkin emes, socialistik qoğamda. Sebebi… sebebi, jaratılıstıñ özi socialistik qoğamğa ıqılas-peyildi. Tabiğat qwbılıstarınıñ özi Lenin atanıñ aytqanımen jürip-twradı. Sol sebepti, baspasöz, eşteñe bolmağanday, socializmdi jırlap otıra berdi. Sol sebepti Semeydiñ Şwbartau audanı Kalinin atındağı keñşarınıñ direktorı Tel'man Qwsataevtıñ bir bas maldı şığınğa wşıratpay alıp şıqqan äreketi eleusiz qaldı. Estuimizşe, qıs-qıstaudıñ nätijelerine jäne aldağı mindetterge baylanıstı Semeyde ötken, oblıstıñ bükil keñşar direktorları qatısqan partak­tivte joğarğı basşılar, qoğamdıq däuletti qorğaudıñ, saqtaudıñ tañğajayıp ülgisin körsetken direktordı bir auız sözben atap ketuge de jaramaptı.

Al Tel'man ağamızğa aqıl-keñes aytqan qariyalar şe? Olardıñ bar-joğın eşkim bilmeydi. Jäne ol şaldar, bılayşa aytqanda… özderiniñ erlik istegenin bilmepti. Biletinderin bastıqqa ayttı, eskertti. Boldı. Azınaulaq malın bağıp, şayın işip, kempirimen bir wrsısıp, bir tatulasıp, qazaqtıñ şalı osılay jüre beripti. Tek aqıldı bastıq jwttan keyin es jiğan jaz kelip, jazdan keyin küz kelgende qariyalardı üyine qonaqqa şaqırıp, rahmetin aytıp, sıy-siyapatın berip şığarıp salıptı.

Retimen jıljıp uaqıt ötti. Eseyip, ärqaysımız öz jolımızdı taptıq. Äskerden keyin Abay atındağı Qazaq pedagogika institutınıñ filologiya fakul'tetine oquğa tüstim. Birinşi kurstan keyin jazda üş mwğalim – Ashat Äbilqaev, Mereke Jamanov jäne Mwhtar Mağauin elu studentti bastap Taldıqorğan oblısınıñ Aqsu audanına fol'klorlıq praktikağa bardıq. El işinen auız ädebieti ülgilerin jinadıq. Almatığa qaytıp kelip, üydi-üyimizge tarardıñ aldında barlığımızğa «öz auıldarıñnan da ertegi, añız-äñgime jinay jüriñder» dep tapsırma bergen.

Auılğa kelgennen keyin söz biletin qariyalardı şwqılay bastadım. Meniñ nağaşı atam, küyşi Jünisbay Stambaevpen ömir boyı sıylasıp ötken Mırzahan degen aqsaqal bar edi. Bayağı Tel'man ağamızğa jwt jayın eskertken adamnıñ biri ekenin bilemin. Osı turasında äñgime boldı. Mırzahan aqsaqal birneşe otırısta müşel degenniñ ne ekenin, eski jıl sanaudıñ jön-jobasın wğındırğan. Al «osı jıl sanau ne üşin kerek?» degenimde, aqıldı qariya oylanıp otırıp bılay dedi:

– Mına dünieniñ quanış-süyinişi, qasireti men qayğısı öziniñ retimen, kezegimen kelip otıradı, qarağım. Jaqsı men jaman qalay bolsa solay kele salmaydı. Näubet bolsın, näsip bolsın, öz jüyesimen keledi. Jıl sanaytın esepşiler osını, jwttıñ qay jıldarı qay­talanıp otıratının, tağı da tolıp jatqan närselerdi biledi. Üyrenseñ sen de biletin bolasıñ.

Sodan soñ et penen şay almasıp kelip otıratın qazaq­tıñ wzaq dastarhanında senudiñ özi qiın mäli­metterge qanıqtım. On eki jıl – bir müşel. Müşel bes ret aynaladı. Bwl «aynalma müşel» dep atalatın alpıs (60) jıldıq kezeñ qazaqta «bir jas» dep aytıladı eken. Mısalı, «eki jastıñ birine de kelmey öldi» degen söz alpısqa jetpey ölgen adamğa aytıladı.

– Alpıs jıl – «bir jas», nemese «bir jıl» dep ataladı eken, olay bolsa biıl, sonday jıldıñ neşinşisi? – dep swradım.

Qazaq Ordasınıñ şamamen 1456 jılı qwrılğanın, sodan beri tağı da şamamen 521 jıl ötkenin bilemin. Qağaz-qarındaşımdı alıp, ilezde eseptep şığardım. Alpıs jıldıq «aynalma müşeldiñ» segiz jarımı ötipti. Osını ayttım.

– Segiz jarım müşel şığar? – dedim.

– Joq, – dedi Mırzahan aqsaqal basın şayqap külip.

– Endi qanşa?

Qariya töbemnen toñq etkizgen.

– Biıl 270-jıl.

Eseptedim. Senbedim. Sebebi, esep boyınşa 16 200 jıl bolıp şıqtı. Osını ayttım.

– Iä, jılğa aynaldırsa solay bolatın şığar, – dedi aqsaqal kelisip.

Üyge kelgennen keyin qaytadan esepke otırdım. Ol 1977 jıldıñ şilde ayı edi. Bükil älemde qabıldanğan hristian kalendarı boyınşa solay. 1977 jıl. Mwsılman kalendarı (Hidjra) boyınşa 1398 jıl. Al bizdiñ jıl sanauımız boyınşa 16200 jıl. Egerde jer betinde qazaq­tıñ jıl sanauı degen bar bolsa, onda bizdiñ kalendarı­mız (nemese, qazirgişe aytqanda – küntizbemiz) boyınşa osılay. 16200 jıl!

Sene almadım. Eşkimge körsetkem joq. Özim senbesem, bas­qanı qalay sendirem. Äri-säri küyde edim. Senbeyin desem, bwl mälimetti bergen Mırzahan aqsaqal ömirinde öti­rik aytıp körmegen adam. Seneyin desem, aqılğa siyatın emes.

Keyinnen Asqar ağağa (Süleymenov) ayttım. Sendi.

– Solay ekenine eşqanday kümäniñ bolmasın, – degen edi ol ädetinşe sigaretin bwrqıratıp otırıp, – tek jazba mälimet qana kerek. Anau Karl YAspers degen, adamzat tarihın zerttegende, bes mıñ jıldan arığa baruğa bolmaydı, dep «jarlıq» şığarıp qoyıptı ğoy.

(Asekeñniñ aytıp otırğanı, belgili nemis ğalımı Karl YAsperstiñ «Smısl i naznaçenie istorii» – «Tarihtıñ mäni men mwratı» dep atalatın kitabı edi. Bwl kitabında ğalım, adamzat tarihına qatıstı eñ köne jädigerdiñ jası – 5 mıñ jıl. Odan arğı tarihtı kuälandıratın bir japıraq qağaz joq. Sol sebepti, biz, osı 5 mıñ jıldıq tarihtı ğana äñgime ete alamız, tarih ğalımı osı kezeñnen arı bara almaydı, barmau kerek, tek osı kezeñge ğana üyirilui kerek dep jazğan).

Sodan soñ Erik dosıma (Kökeev) körsettim esep-qisaptarımdı. Qaltqısız sendi. Asqar ağanıñ sözin qaytalap, «jazba mälimet bolsa, qazaq kalendarı degen wğımnıñ ğılımi aynalısqa enui ğajap emes» dedi.

Djeyms Çerçvardtıñ erligi

Künderdiñ küninde şumertanu (şumerologiya), assi­riyatanu (assirologiya) degen ilimderdiñ bar ekeni, adamzat tarihı joğarıda atı atalğan Karl YAspers belgilep bergen 5 mıñ jıldıq merzimdi qanağat ete almaytındığı, ol şekten bayağıda ötip ketkendigi ayan boldı. Sonday-aq, Oljas Süleymenovtiñ «Az i YA» kitabı jarıq körgennen keyin qazaqtardıñ şumertanumen aynalısuğa haqısı joq ekeni jäne ayan boldı. Şaması, ğalımnıñ qolında bayırğı qañlı (skif) men assiriya, qañlı men Babıldıñ araqatınası tarihına qatıstı mol mälimet bolğan. Alayda «Az i YA»-dan keyin Resey ğalımdarı bastağan lañnıñ äserinen, kesirinen, Qazaqstanda 37-jıldıñ elesi qayta tirilgendey boldı. Odaqtıq  jäne qazaqstandıq baspalardan şığayın dep jatqan qanşama kitaptar toqtatılıp, qayıra cenzuradan ötkizildi. Ärine, ol mälimet jerde qalğan joq, aqınnıñ «Qış kitap» («Glinyanaya kniga») attı äygili poemasına özek boldı. Biraq, bäribir, oqi biletin adamğa, syujette keltirilgen mälimetter dastanğa sıymay laqıldap tögilip jatqanı, ğılım bola almağandıqtan, amalsız körkem şığarmağa aynalğandığı ayqaylap körinip twrar edi. Keyinnen zañdı-zañsız joldarmen tağı da qanşama mälimetke qol jetkizdik. Sodan soñ keñes halqınıñ intellektualdıq damuın bir ğasırğa, al qazaq oyınıñ jetiluin kem degende eki jarım-üş ğasırğa keşeuildetken «temir perde» qwla­ğannan keyin, batıstan ozıq ädebiet keldi. Ağılşınnıñ belgili ğalımı Djeyms Çerçvardtıñ eñbekterimen osı kezde tanısıp edim. HIH ğasırdıñ 60-jıldarı Ündistandağı ağılşınnıñ otarlıq armiyasınıñ oficeri Djeyms Çerçvard sol jerdegi ğibadathanalardıñ birinde wmıtılıp ketken köne jazumen jazılğan qış kitaptarğa jolığadı. Osıdan bastap D.Çerçvard jer betinde bolğan, keyinnen joyılıp ketken köne örkenietterdiñ tarihımen aynalısadı. HIH ğasırdıñ ayağı men bükil HH ğasır boyı batıs äleumetiniñ ğılımi hrestomatiyalarınıñ biri bolğan ğalımnıñ eñbekteri arada kem degende 130 jıl ötkende bizge äzer jetip otır.

Mine, qwrmetti oqırman, meniñ zamandasım bolsañız – öziñiz körgen, al bağıñızğa qaray düniege keyin kelgen bolsañız, onda öziñiz körmegen, büginde ötken tarihqa aynalğan keñes qoğamı men onıñ ğılım-biliminiñ siqı osınday edi.

Sonımen, äñgime, D.Çerçvardtıñ bastı eñbegi – «Köne kontinent Mu» («Drevniy kontinent Mu») kitabı jayında. Büginde at töbelindey az ğalımdar tobı ğana biletin, sanskritten de arğı, eñ köne jazumen jazılğan qış, tas kitaptardı tirnektey zerttegen, tağı da qanşama qosalqı mälimetterdi qatıstırğan ğalım aqır soñında tañğajayıp twjırımğa kelgen. Bwl twjırım boyınşa Tınıq mwhitta, qazirgi Mwhitstan (Okeaniya) jerinde alıp qwrlıq (kontinent) bolğan. Qwrlıq Gonolulu men Gavay araldarınan oñtüstikke Fidji aralına qaray 5 mıñ mil'ge (1 mil' – 1,6 şaqırım), qazirgi Palau aralınan şığısqa, Francuz Polineziyası, Tuamotu araldarına qaray 3 mıñ mil'ge sozılıp jatıptı. Älemdik kartağa qarasañız, Jaña Gvineya men Avstraliya jäne sol Mwhitstannıñ är jerinde şaşırap jatqan sansız aral­dar osı wlan-ğayır kontinenttiñ aman qalğan bölşekteri, sınıqtarı ma dep qalasız. Minekey, älemdik ğılım tarihi jädiger  dep köp moyındağısı kelmeytin osı qış kitaptarda aytılğanday, atalğan qwrlıqta osıdan 50 mıñ jıl bwrın adamdıq tirşilik bastalıptı. Kitaptarda bwl materik Mu dep ataladı. Dami kele, örkendey kele, bwl qwrlıq bükil älemge öziniñ üstemdigin ornatadı. Halqınıñ sanı öse kele 60 millionğa jetipti. Sanası öte biik örkeniet jer betinde imandı, ädiletti zaman ornatadı. Eski jädigerlerde köp aytılatın, adamzat basınan ötip ketken wjmaqtay Altın zaman osı eken. Qwrlıq – arası tar bwğazdarmen bölingen üş araldan twradı eken, osı üş alıp aralda negizgi jeti ülken qalalar men auıldar bolğan. Qwrlıq twtastay asa biik emes töbelerden twradı eken, tropikalıq ıqılımda twrğandıqtan qalıñ jınıs orman, say-sala sıldırap aqqan bwlaq, qisabı joq özen men köl, igerilgen jerde tañğajayıp miua, hoş iisti gülder. Adam meyirimdi, qoğam meyirimdi bolğannan keyin dalanıñ tağı añdarı eş seskenbey üy malımen qatar jayıladı. Äleumet öte bilimdi bolğan. Äsirese, astronomiya, säulet öneri, matematika, teñizşilik biik deñgeyde damığan. Bügingi zamanda älemniñ är tükpirinde qalay eseptelinip, qalay salınğanı belgisiz zañğar ğimarattar, piramidalar, tağı da tolıp jatqan qwrılıstar sol wlı örkeniettiñ bizge jetken jwrnaqtarı deydi ğalım.

Älbette, Djeyms Çerçvard ağılşın bolğandıqtan, qanına tartpay twrmaydı. Mu kontinentiniñ halqı negizinen aq näsil edi, biraq, sonımen qatar sarı, qoñır, qara näsildiñ ökilderi de boldı dep jazadı ğalım. Altınmen aptap, asıl taspen bezendirilgen alıp saraylar alğaş osı qwrlıqta salınğan, älemdi şarlaytın alıp kemeler alğaş osı qwrlıqta jasalğan. Näsilşildik, adamdı kemsitu atımen joq, sol sebepti imperiyanıñ qay salada jetken jetistigi bolsa da bükil älemge, barlıq adamzatqa ortaq. (Jäne, D.Çerçvardtıñ söziniñ janı bar ekenin moyındauımız kerek, sebebi, Mwhitstan araldarınıñ qazirgi twrğındarı şınında da qan, gen jağınan aq näsilge öte jaqın ekeni belgili bolıp otır).

Älem bir ğana bilikke moyınswnğan, bir ğana imperatorğa bağınğan. Ol kezde planetada igerilmegen jer bolmaptı. Jer şarında qanşa topıraq bar, qanşa jwrt bar – barlığı da esepte. («Aşılmağan jer», «Jaña jer» – bwl HV ğasırda Europa teñizşiligi örkendep, aq näsil geografiyanı meñgerip, jer şarın qayta tani bastağanda payda bolğan terminder). Imperiyanıñ qwramında qanşa türli näsil, halıq bar – barlığı da teñ qwqıqtı. Ol kezdegi imperiyanıñ koloniyası bizdiñ wğımımızdağı otar emes. Ol kezdegi dinniñ asıldığın, dünietanımnıñ tazalığın ayna-qatesiz beyneley alatın termin tabu qiın. Biz oylanıp otırıp (jäne qinala otırıp) sol ıqılım zamandağı adamdıq mädenietke eñ jaqın keledi-au dep «ekologiyalıq sana» degen anıqtamanı tañdap aldıq. Bwl termindi qazirgi wğımda, yağni adamnıñ tabi­ğatqa, qorşağan ortağa degen jauapkerşiligi mağınasında emes, asa keñ mağınada tüsingen abzal.

«Adam näsilderi ğana emes, adam men hayuanat, adam men ösimdik – barlığınıñ qwqığı teñ, sebebi, barlığın Qwday jaratqan». Mine, qısqaşalap aytqanda, D.Çerçvard äñgi­me etip otırğan, osıdan elu mıñ jıl bwrın tirşilik keş­ken qoğamnıñ wstanğan negizgi wstanımı osı. Ol kezdegi koloniya – imperiyanıñ qamqorlığındağı jwrt degendi bildiredi. Kezi keledi, koloniya eseyip, özin-özi biley alatın därejege jetkende imperiyadan bölinip şığadı. Alayda, jaña egemendik, imperiyadan enşisin alıp bölek şıq­qa­nımen adamdıq qoğamnan bölek ketpeydi. Koloniyanıñ jerinde de bükil imperiyağa ortaq, eñ äueli jäne eñ soñın­da, yağni basınan ayağına deyin adamşı­lıqqa, ekologiya­lıq sanağa negizdelgen zañdar jürip twradı. Joğarıda ayt­qa­nımızday, bwl kezeñ, adamzattıñ eñ köne jädiger­lerinde «Altın ğasır», «Altın zaman» degen atpen qalıptı.

Qwrlıqtıñ küyreui

Mu kontinenti qalay küyredi, tañğajayıp, ertegidey äleumet adamzat tarihınan qalay ketti, köne jädigerlerde köp aytılğan alıp qwrlıq bügingi kartalarda nege joq? Endi şama-şarqımızşa osı swraqtarğa jauap beruge tırısayıq. Bügingi tarih ğılımı Karl YAspers kezinde belgilep bergen 5 mıñ jıldıq uaqıt keñistiginde öristedi. Al bwl merzimde adamzattıñ esinde qalatınday bükil­planetalıq apat bola qoymağan siyaqtı. Bola qalğan künniñ özinde ol apat esepke alınbas edi, sebebi, apattar teoriyası, Ç.Darvin qalıptastırğan, evolyuciyalıq jolmen birtindep damu teoriyasına qayşı keledi. D.Çerçvard jäne tağı basqa ğalımdar qalıptastırğan bwl teoriya adamzat tarihın jerdiñ geologiyalıq tarihımen baylanısta qaraydı, sol sebepti bügingi ğılım jauap bere almaytın köptegen saualdarğa atalmış teoriya ğana jauap bere aladı. Jer betinde kezdesetin fenomenal'dıq artefaktardıñ şığu tegin darvinizm tüsine almaydı. Jäne tüsindirip bere almaydı. Mısalı, adamnıñ etin qorek etetin, damudıñ eñ tömengi satısında twrğan bir taypa tabıldı deyik. Sol tabılğan jerin atam zamannan beri, mıñdağan jıldar boyı mekendegen. Künderdiñ küninde ğalımdar taypanıñ jerinen alıp piramida, nemese asıl taspen bezendirilgen saltanattı saraydıñ sınıqtarın tabadı. Bwnday saraydı twrğızu bügingi tehnikanıñ qolınan kelui de mümkin, kelmeui de mümkin. Al endi osı saray men piramida nemese tabılğan basqa qwrılıstıñ tabiğatınan tanılıp twrğan örkeniettiñ deñgeyin jer iesi – jabayı taypanıñ damu deñgeyimen salıstırıp köriñiz. Ärine, salğastıra almaymız, sebebi, arası jer men köktey. Al apattar teoriyası (ğılımi tilde «katastro­fizm teoriyası» – «teoriya katastrof», «teoriya katastrofizma») salğas­tırıp tüsindire aladı, sebebi, örkeniettiñ jaratılıs qwbılıstarımen birge ilgerindi-keyindi damitının basşılıqqa aladı.

Osı küni birqatar ğalımdar (mısalı Immanuil Velikovski) Bibliyada aytılatın aqırzaman suretteriniñ Qiyamet suretteri ekenine kümän keltiredi. Bwnday swmdıq körinisti, adam öz betinşe twrıp elestete almaydı, aqırzaman turalı sol aqırzamandı közben körgen adam ğana jaza aladı deydi I.Velikovski. Demek, Injildiñ payğam­barları, jer betinde bolğan ğarıştıq apattardıñ biriniñ nemese bir­neşeuiniñ kuäsi bolğan. Mu kontinentiniñ joyıluın sonday ğarış­tıq apattıñ biri dep qarañız, D.Çerçvard keltirgen köne jädigerlerdiñ aytısında Mu eki apatqa wrınğan. Alğaşında bükil qwrlıq birneşe ret silkinip barıp toqtağan. Ärine, qanşama qalalar, alıp saraylar, tağı qanşama qwrılıstar qirağan. Kontinettiñ halqı qirağannıñ barlığın qalıpqa keltiredi de, osımen tınım tabadı. Apat qayta­lanuı mümkin, kelesi apat aqırzaman boluı mümkin, qwrlıq joyılıp ketui mümkin degen oy eşkimniñ basına kelmese kerek. Sonımen uaqıt ötip, alğaşqı zilzala wmıtılıp, ertegige aynalğanda ekinşi jäne soñğı apat bastaladı.

Ğalım keltirgen «Troan manuskriptı», «Kortestiñ kodeksi», «Lhasanıñ şejiresi» siyaqtı köne jädigerler kontinenttiñ tübine jetken apattı bılay suretteydi: «Bükil qwrlıq ornınan köterilip, tolqında twrğanday şayqaldı. Jer dauıl kezindegi ağaştıñ japırağınday qaltıradı. Altın saraylar men ğibadathanalar, eskertkişter opırıla qwladı. Qalalar tau-tau üyindige aynaldı», «Mıñdağan adamdardıñ ölim aldındağı ayqayınan qwlaq twndı. Barlığı altın saray men ğibadathanadan pana izdedi, alayda, jerdiñ jarığınan şıqqan örtten qaşıp, qayıra dalağa şıqtı. Adamdar qoldarın jayıp, «Qwtqara gör bizdi, Mu!» dep jalbarındı». «Bir tünniñ işinde alıp qwrlıq bölek-bölek sınıp, kündey kürkirep mwhitqa battı. Twtastay ört alğan kontinent jahannamnıñ twñğiığına boylay berdi», «Ört barlığın jalmadı. Mu jäne onıñ 64 million twrğını qwrbandıqqa şalınıp kete bardı». Qwrlıq joyılğanan keyin, endi jaña zilzala keldi. Ol – seksen million şarşı şaqırım su, bükil Tınıq mwhit edi. Jan-jaqtan qaumalağan su, aspanmen talasqan alıp tolqındar bir kezdegi wlı örkeniettiñ orta twsına kelip, bir-birine şapşıp barıp tınım tauıptı.

«Baqıtsız qwrlıq, adam attı maqlwqattıñ alğaşqı otanı, öziniñ baytaq şaharlarımen, altın saraylarımen, barlıq önerimen, bilimimen körgen tüske aynaldı» dep jazadı D.Çerçvard.

Al endi osı joyqın apattan aman qalğandar bar ma edi? Bar bolsa, olardıñ tağdırları ne boldı? D.Çerçvard bwl turasında bılay deydi: «Apattan aman qalğandar mañaydağı araldar men arhipelagtardı panaladı. Bir-aq künde barlığınan ayrılğan bwlardıñ qolında eşteñe joq edi. Is jaratatın sayman da, kiim de, jeytin as ta, eşteñe de joq. Tek qana tulaqtay jer men şetsiz-şeksiz mwhit.

Olardıñ boyın bilegen ürey men tüñilisti elestetu qiın emes. Örkeniettiñ bar bazarı joyıldı. Endi ne qaldı? Qarap otırıp aştan ölu. Mıñdağan şaqırım jerde qalğan bwrınğı koloniyalarğa jüzip baratın keme de, qayıq ta, sal da joq.

Köp adamnıñ apat äserinen jındanıp ketkenine eşqanday kümän joq, basqaları tezirek ölim tiledi. Sebebi, ölim azaptan qwtqaradı. Bwlar üşin tiri qaludıñ bir ğana jolı bar edi. Ol – kannibalizmge baru, yağni, bir-biriniñ etin qorek etu. Osılayşa asa biik damığan örkeniet ökilderi jabayılıqtıñ eñ tömengi deñgeyine tüsti.

Örkenietti adamnıñ bwnday astan alğaşında jiirkengenine eşqanday kümän joq, sondıqtan olardıñ köbi atalğan jahildikke barmay aştan öldi dep seneyik. Alayda, ğasırdan ğasır ötti, wrpaqtar birin-biri toqtausız almastırdı. Osılayşa araldardıñ beybaq twrğındarı jabayılıqtıñ twñğiığına bata berdi. Dinmen tiyanaq­talğan, wrpaqtan-wrpaqqa ötken izgi dästürler aqırında tolıqtay wmıtıldı. Adam sanasınan köne abıroy men kisilik öşti.

Mu dep atalatın wlı qwrlıqtıñ koloniyaları metropoliyanıñ örkeniet jetistikterin tağı biraz uaqıt joğaltpay wstap twrdı, alayda, imperiyanıñ qamqorlığı tıyılğannan keyin, aqırındap olar da azıp-tozdı, aqırında jer betinen joyıldı. Al köne örkeniettiñ, ölgen örkeniettiñ jwrtında jaña örkenietter payda boldı».

Bwl jerde D.Çerçvard, Mwhitstannıñ köptegen araldarın meken­degen, gen twrğısınan aq näsilge jaqın, alayda, tas däuirindegi jabayı­lıqta ömir sürip jatqan taypalar, aqiqatında, bayağı joğarı damığan örkeniettiñ, Mu dep atalatın wlı imperiyanıñ mwragerleri degendi aytıp otır. Djeyms Çerçvard bwl jañalıqtı HIH ğasırda aştı. Arada ğasırdan astam uaqıt ötti. Ärine, jaratılıstanu ğılımı osınday wzaq uaqıt barısında bir ornında twrğan joq. Damıdı. Tehnikanıñ eñ soñğı jetistikterin paydalandı, ülken jetistikterge jetti. Büginde jaratılıstanu ğılımı, tarih ğılımı D.Çerçvard siyaqtı pioner­lerdiñ aytqandarın, ötken ğasırda küpirlik bolıp sanalğan oyların jarım-jartılay bolsa da moyındap otır.

Topanğa deyingi köne örkenietterdi zerttegen ğalımdar Djeyms Çerçvardpen bir mäselede ğana kelise almaydı. D.Çerçvardtıñ qatesi – bir kontinenttiñ apatın bükilälemdik apattan bölip qarauında. Egerde Mu kontinentiniñ joyıluı jergilikti apat bolatın bolsa, onda bäri de basqaşa bolar edi. Apattan keyin apta ötpey, imperiyamen eki aradağı qatınastıñ üzilgeninen, kündelikti jolauşılar men türli tauar tasığan kemelerdiñ kelui sap tıyılğanınan sekem alğan imperiyanıñ basqa jerleriniñ, koloniyalardıñ twrğındarı ne bolğanın dereu anıqtauğa tırısar edi. Bolğan jayğa qanğannan keyin tiri qalğan adamdardı tasıp alıp keter edi. Nemese, basqaşa aytatın bolsaq, D.Çerçvard aytqan, «Mwhitstan aralındağı jabayı qoğam» payda bolmas edi. Wlı ğalım osı jerden ğana süringen.

Ol aytqan, joğarı örkenietti Mu kontinenti adamdarınıñ Mwhit­stan araldarına jetip, sol jerde jabayılanıp, primitiv deñgeyge tüsui bir ğana jağdayda – älemdik apat bükil adamzattı jalmağanda  ğana mümkin. Osılay bolğanda ğana, qwrlıqtardıñ barlığı küyrep, adamdar bir-birin qwtqarmaq tügili basımen qayğı bolıp ketkende ğana, osınday damığan örkeniet izdeusiz qaladı. YAğni, D,Çerçvard öz erkinen tıs, bükil älemdi qiratıp, jaypap ötken, örkeniet ataulını joyğan wlı apat – Topanğa kelip tirelgen. Alayda, qolındağı mälimet jetimsiz bolğandıqtan ülken twjırımdarğa  bara almağan.

Endi äñgimemizdiñ basındağı qazaq küntizbesine qaytıp keleyik.

Köne eldik

D.Çerçvard qıtaydıñ jılnamasına silteme jasap otırıp arğı türikter örkenieti osıdan 17 000 jıl bwrın öziniñ şıñına jetti deydi. Arğı türik imperiyası Mudıñ bas koloniyası eken. Djeyms Çerçvard keltirgen kartada imperiyasınıñ jeri bizdiñ, yağni türik halıqtarınıñ Otanı – Euraziyanı alıp jatır. Jeri de, atı da bizdiki. YAğni, Arğı türik imperiyası – bizdiñ babalarımız qwrğan köne eldik. 17000 jıl… ärine, aqılğa simaydı. Biraq, bizdiñ bügingi aqılımızğa ğana. Sovet zamanında bizdiñ jazba tarihi ğılımımız qayıra jañğıra bastadı. Osı jañadan düniege kelgen, nemese qayıra düniege kelgen tarihi ğılım qalt etpeytin qadağalauda boldı. Osı kezde, totalitarlıq tarih, sananıñ ezgisi äserinen biz «jüz jıldıq», «eki jüz jıldıq», «üş jüz jıldıq» degen «tarihtarğa» üyrendik. Bizdi osığan üyretti. Odan arığa baruğa bolmaydı. Tipti, Qazaq Ordasınıñ bes ğasırlıq tarihınıñ özin bizge qimaytın. Al töñirektegi Qıtay, Iran, Indiya, Mısır, Qiır Şığıs jwrttarı ondağan mıñ jıldıq tarihtarın aytıp otıradı. Jäne olarğa älemdik ğılımnıñ moyındağan­moyındamağanınıñ keregi joq. Eñ bastısı – sol jerde twrıp jatqan halıq öz tarihına sense boldı. Arğı türik imperiyası, D.Çerçvardtıñ aytısında Tınıq mwhittan bastap Batıs Europağa deyingi, oñtüstikte Indiya, Birma men Parsıdan soltüstikte Sibirge deyingi jerdi alıp jatıptı. Sibir jaqtağı anıq şekarası belgisiz, alayda oñtüstik Sibirden arğı türik qalalarınıñ jwrttarı tabılğan. Köne Indiyanıñ jädigerlerinde olardıñ Ortalıq Europanı jaulap Irlandiyağa deyin, batıs pen oñtüstik tarapta qazirgi Franciya, Ispaniya jäne Balkan tübegine deyin jetkeni aytıladı. Euraziyada adam näsiliniñ payda boluın tiyanaqtaytın arheologiyalıq mälimetter, aqiqatında, arğı türikterdiñ Europağa jıljuınıñ, Europanı jaulauınıñ tarihi kuälikteri bolıp tabıladı, dep jazadı D.Çerçvard. «Arğı türikterdiñ tarihı – ariylerdiñ tarihı, olardıñ astanası qazirgi Gobi şölindegi Hara­Hoto. Arğı türik imperiyası kezinde qazirgi Gobi şöl emes – jazıl jazira abat ölke eken. Arğı türikter biik örkenietke jetti, astrologiya, tau­ken isi, toqıma öndiris, säulet, matematika, auılşaruşılıq, jazu­sızu, medicina – osınıñ bäri arğı türikterde boldı. Jibek pen basqa mata, teri, ağaş pen metalldan türli äşekey, altın, kümis, qola, qış müsinderdi jasaudı, arğı türikter äygili Mısır örkenietinen köp bwrın üyrengen. Arğı türik imperiyasınıñ bir böligi Mu kontinenti suğa batardan bwrın, al qalğan böligi bas qwrlıqtan keyin joyıldı. Prjeval'skiydiñ süyikti şäkirti, professor P.K.Kozlov, Hara­Hoto töñireginde qazba jwmıstarın jürgizip, 18 metr tereñdikte tañğajayıp qazınağa tap bolğan. Bwl qazınanı almaq tügili qol tigizuge rwqsat bermegennen keyin, ol, fotoğa tüsirip alğan. «Sandi Amerikan» jurnalınıñ rwqsatımen men bwl fotosuretterge qol jetkizdim. Osı fotosuretterdiñ ekeuin kitabımda jariyalap otırmın, sebebi bwl – simvolğa tolı beder» deydi ğalım. «Bwl surettegi zattardıñ 17­189 mıñ jıldıq tarihı bar ekenine meniñ eşqanday kümänim joq. Birinşi fotografiyada jibekke salınğan suret twr; äyel patşa men onıñ jwbayı. Äueli äyel patşanıñ boyındağı simvolikanı zerdeleyik. Basına kigeni üş ayır täj. Täjdiñ ortasında – üş säuleli şeñber. Patşanıñ artında ülken şeñber – Kün, jelkesinde kişirek şeñber – Kişi Kün twr. Ülken şeñber – bas patşalıq Mu, kişi şeñber – Arğı türik imperiyası. Patşanıñ sol qolında üş ayır asa. Üş ayır – ilki Otan, Mudıñ simvolı. Patşa, ilki Otannıñ simvolı – qauızı alaqanday aşılğan qasietti lotos güliniñ üstinde otır. Bwl, patşanıñ altın tağı men qolındağı biliktiñ ilki Otannan, bas patşalıq Mudan tamır tartatının körsetetin simvol. Patşanıñ jwbayında bwl simvoldar joq. Alayda, onıñ basındağı täjdiñ üş ayır bolıp kelui – bwl da ilki Otannıñ san arqılı beynelenetin simvolı. Kozlov birneşe asanıñ suretin tüsirgen. Bizdiñ kitabımızda keltirilgen ekinşi surettegi asatayaqtıñ, äyel patşanıñ qolındağı asatayaqtan ayırması bar; bwl keyingi variant, biraq simvolika sol bwrınğı küyinde qalğan. Asatayaqtıñ joğarı jaqtarı üş ayır bolıp keledi. Üş – ilki Otannıñ sandıq simvolı. Sonımen, Aziya, Amerika, Oñtüstik teñizderdiñ araldarı men Jaña Zelandiyanıñ simvolikası sol jerdi mekendegen halıqtardıñ añızdarımen astas keledi eken. Bwdan artıq, anıq, bwdan nanımdı kuälik tabuğa bolar ma edi? Kim biledi. Ol üşin köne babalarımızdı körden twrğızıp, Mu kontinentiniñ tağdırın öz auızdarınan aytqızuımız kerek şığar» dep qorıtadı bwl taraudı D.Çerçvard. Arğı türik imperiyası qalay küyredi? Topannıñ tarihın zertteytin ğalımdar bwl künde bir pikirge kelgen. Biz «Topan suı» dep ataytın, älemdik örkenietti küyretip, bükil adamzat balasın keri – jahildikke qaray aparıp tastağan planetarlıq apat osıdan 11500 jıl bwrın bolğan. Olay bolsa bizdiñ jıl sanauımız apattan 4700 jıl bwrın bastalğan. Alayda, D.Çerçvard qıtay mälimetterine silteme jasay otırıp, Wlı Arğı türik imperiyası osıdan 17000 jıl bwrın örkeniettiñ şıñına şıqqan deydi. Imperiyanıñ, bas bilik, Mu kontinentindegi ortalıq ökimetten qaşan egemendik alıp şıqqanı belgisiz. 16200 jıldıq küntizbe Arğı türik örkenieti güldengen kezden segiz (8) ğasır beri jatır. Osı segiz ğasırda ne boldı, onı biz bilmeymiz. Jäne joramalday da almaymız. Biletinimiz, qanday da bolmasın jıl sanau, küntizbe, äldebir wlı oqiğadan bastaladı. Mısalı, qazirgi jıl sanau Aysa ğalayıssalamnıñ düniege kelgen jılınan bastaladı. Sodan beri 2013 jıl ötipti. Mwsılman jıl sanauı Mwhamed payğambardıñ Mädinadan Mekege ötken jılınan bastaladı. Sodan beri 1434 jıl ötipti. Al osıdan 16200 jıl bwrın Wlı Arğı türik imperiyasında ne boldı, onı, egerde ayaq astınan bir jazba mälimet tabıla qalmasa, Qwday ğana biledi deymiz. Qolımızda qazaqtıñ esepşi qariyalarınıñ auızşa aytqan mälimeti ğana bar. Boldı. Biraq, esesine, köne örkenietter jayındağı, bayırğı jädiger ortalıqtarınan tabılıp jatqan mälimet wşan­teñiz. Osı mälimetterdi bayıptay zerdelep, batıstıñ jaratılıstanuşı, tarihşı ğalımdarınıñ jazğan eñbekteri de Qwdayğa şükir, jeterlik. Mine, osı jerde biz, bayırğı mädeniettiñ özin bolmasa da, közin körgenderdi körip otırmız. Iä, qwrmetti oqırman, älem tarihında Wlı Arğı türik mädenietiniñ izi, etken ıqpalı sayrap körinip jatır. Sol izdi, sol ıqpaldı tek oqi bilu kerek.

Topannıñ qarsañı jäne «kitap­adamdardıñ» payda boluı

Wlı Arğı türik imperiyası älemdik apattıñ kele jatqanın bilgen be? Älbette. Bilgen. Biraq qara halqı emes. Kündelikti tirşilik küybeñimen jürgen qara tobır, impram, tipti bilgen närsesiniñ özin wmıtıp qaluı mümkin. Apat jayın bileuşi äulet bilgen. Olay bolsa, bile twra nege tiisinşe dayındıq jasamağan degen saual boy köteredi. Osı jerde mınaday bir närseni tüsindirip ketkimiz keledi. Büginde düniede qanşama sensaciyalıq oqiğalar bolıp jatadı. Barlıq uaqıttağıday. Bwnıñ biri ras bolsa, biri ötirik, piar­tehnologiyamen qoldan jasalğan sensaciya ekeni köp wzamay ayan boladı. Biraq bir qızığı jergilikti ükimetter bolsın, onıñ sırtında barlığınıñ töbesinen qaraytın älemdik ükimet bolsın, bwl sensaciyalarğa eşqaşan kommentariy bermeydi. Nege? Halıqtı dürliktirmeu üşin. Biliktiñ bwl tarapta ünsiz qaluınıñ bastı bir sebebi – osı. Dürlikken, bwlğaqqa şıqqan halıqqa ie bolu qiın, key jağdayda tipti toqtatu mümkin emes. Sondıqtan sensaciyanıñ töñireginde «ünsizdik qabırğasın» ornatu, jwrttı dürliktirip jürgen bwlğaqşıl adamdardıSondıqtan sensaciyanıñ töñireginde «ünsizdik qabırğasın» ornatu, jwrttı dürliktirip jürgen bwlğaqşıl adamdardı amalın tauıp közin joyu – biliktiñ ejelgi paydalanatın täsili. Mınaday bir mısal. Osman imperiyasın wlı jeñisterge jetkizgen uäzir Mehmet paşa Sokoloviç (türikşe Sokollu Mehmet), kezinde, äskerdi bwlğaqqa jibermeu üşin tañğajayıp täsil paydalanğan. Europağa jasalğan kezekti jorıq kezinde armiyanı özi basqarıp barğan swltan öledi. Sonda Stambulğa qaytıp kele jatqan Mehmet paşa jabıq küymede kele jatqan swltannıñ mäyitimen tiri adammen söyleskendey söylesedi. Eşkim eşteñe bayqamağan, swltannıñ ölgenin eşkim bilmegen. Äskerdi aman­esen Stambulğa jetkizgen Mehmet paşa jaña swltandı taqqa otırğızıp, bükil armiyanı jaña ämirşige antqa keltirgennen keyin ğana barıp swmdıq habardı jariyalağan. Topanğa deyingi dästürli örkeniette astronomiya öte joğarı därejede damığan dedik. Astronomiya degenimiz, qarapayımdap aytsaq, aspannıñ tarihı. Näubet bolsın, igilik­näsip bolsın belgili bir retke, ırğaq zañına (bügingi ğılımda bwl «ğarıştıq cikl» – «kosmiçeskiy cikl» dep ataladı) bağınadı dedik. YAğni, osıdan 11500 jıl bwrın, nemese bizdiñ qazirgi jıl sanauımızdan 9487 jıl bwrın, nemese sol Arğı türik zamanınan kele jatqan küntizbe boyınşa 4700­şi jılı imperiyanıñ bileuşi äuleti kezekti wlı näubettiñ taqağanın biledi. Qondıger­qañlılar turalı jazğan eki tarihşı bwl jayında azğantay bolsa da mälimet beredi. Adamdar zilzala näubettiñ kele jatqanın on tört (14) jıl bwrın bildi, biraq ol näubettiñ qanday kepte keletinin, qay jerdiñ joyılatının, qay jerdiñ aman qalatının, boljay almadı, Jaratqan Ieniñ qay qabilanı qwrbandıqqa bwyırğanın, qay qabilanı aman alıp qalatının bile almadı. Sol sebepti aqırzaman keledi eken, aqır barlığımız qwridı ekenbiz, olay bolsa Qwdayğa degen qwlşılıqta ne män, ne mağına bar dep, adamnıñ aytuğa auzı barmaytın künäğa batqan pendeler boldı. Bwlardı patşalar ayausız jazaladı. Aqırzaman kele jatqanın aytıp el işin dürliktirip jürgen jwldızşı­säuegeylerdiñ barlığınıñ bası şabıldı deydi köne tarihşılar. Sodan keyin tağı bir eleusiz ğana, biraq biz üşin zor mağınası bar mälimetti söz arasına qıstıra saladı. Patşalar ülemderdi (ğalımdardı) jinap barlığına kitap jattattı deydi. Ol kitaptı ne üşin jattatqanı aytılmaydı. Biraq bizge onıñ keregi de joq. Biz üşin osı bir auız söz, jetip­artılatın mälimet. Osı jerde men «Dästürdiñ evakuaciyası» degen jaña termindi aynalısqa engizgim keledi. «Evakuaciya» – «köşiru» degen söz. Köne örkeniettiñ älemdik apat aldındağı teñdesi joq äreketin beyneley alatın basqa söz taba almadım. Europa tilderinde, orıs tilinde «evakuaciya», türli apat, soğıs kezinde beybit halıqtı bolaşaq maydannıñ jerinen basqa jaqqa köşiru degendi bildiredi. Sonday­aq bwl sözdiñ mal­mülik, türli däuletke de qatısı bar. Al biz atalmış termindi basqaşa mağınada qoldanğımız keledi. Wlı Arğı türik imperiyasınıñ ämirşileri ğalımdarğa bükil jazba mwranı jattatqan. YAğni, Dästürdi köşiruge, evakuaciyağa dayındağan. Biraq, bwl, bir ölkeden ekinşi bir ölkege köşirudiñ dayındığı emes. Arğı türik imperiyası öziniñ wlı mädenietin zamannan zamanğa köşiruge dayındağan. Nemese bwdan da tüsinikti qılıp aytsaq, bizdiñ köne babalarımız topannan keyingi, aqırzamannan keyingi ömirge, tirşilikke dayındalğan. Älbette, mädenietti sol jazba küyinde de saqtauğa äreket jasalğanına eşqanday kümän joq. Osı orayda mınaday bir oqiğa esime tüsedi. Erte köktemniñ laysañdı köñilsiz bir küni edi. Asqar ağa, meniñ Erik dosım üşeumiz konservatoriyanıñ fol'klor kabinetinde otırğanbız. Kün jeksenbi. Konservatoriyada birdi­ekili student bolmasa eşkim joq. Är taqırıptıñ basın şalğan äñgime aqırında köne mädeniet mäselesine kelip tirelgen. – Meniñ oyımşa, Mısır piramidaları perğauındardıñ qabırstanı emes, – dedi Erik, – Ol keyinnen qabırstanğa aynaluı mümkin. Al şındığında piramida – qoldan jasalğan tau. Öte biik, jasandı tau. Olay bolsa piramidanıñ wşar basında jasırın kameralar bar. Ol kameralarda topanğa deyingi eñ negizgi kitaptar saqtaulı twruı mümkin. Asekeñ qattı riza boldı. Ol kisiniñ mınaday ädeti bar edi. Özi qwrmetteytin adamnıñ janında otırğanda, jayşılıqtağıday sigaret emes, qorqorğa gavanalıq sigaranıñ hoş iisti japırağın salıp şegetin. Bwl jolı da qorqorın twtatıp, jwpar tütindi bwrqıratıp, bölmeni arı bir, beri bir kezip ötti. – Sen geniysiñ, – dedi sodan soñ Eriktiñ betine qarap , – Osı küni mısır ökimeti piramidalardıñ işin aqtaruğa tıyım salğan körinedi. Ol jerde ne bar ekenin biz, ärine, bilmeymiz. Jäne köpke deyin bilmeytin bolamız. Seniñ joramalıñ keremet.

Armeniyanıñ ataqtı kitaphanası

Matenadarana Ararat tauınıñ eñ biik jerine ornalasqan Közben köre almadıq. Biraq tanıstırğış ädebietten barınşa tolıq mälimet aldıq. Osığan qarap otırıp, adamnıñ köñilinde neşetürli kümändi oylar payda boladı. Armyan ğalımdarı bwl kitaphananıñ tipti Altın Orda kezindegi Kavkazdağı qıpşaq handarınıñ kitaphanası ekenin moyındamaydı. Alğaşında Eçmiadzin monastıriniñ kitap qoyması boldı, artınan Erevanğa köşirildi, osılayşa Armeniyanıñ bas kitaphanası, muzeyi boldı deydi. Osımen äñgime bitti. Al ol kitaphanadağı qıpşaq tilinde jazılğan kitaptar qaydan kelipti, zamanında Altın Ordanıñ biliginen tıs twrğan ol qanday Armyan memleketi, ärine, bwl saualdarğa jauap joq. Jäne, armyan bauırlar, bwl swraqtarğa jauap berudi kerek dep tappaydı. Ğalım Aqseleu Seydimbekov «Socialistik Qazaqstan» gazetinde qızmet etip jürgen kezinde Armeniyağa, osı Matenadarana kitaphanasına barıp qaytqan eken. Bir äñgimesinde – Armyannıñ kitaphanası emes­au, – dedi basın şayqap otırıp, – Altın Ordanıñ ğılımi ortalıqtarınıñ biri­au. Kitaptardıñ eskiligi sonday, qol tigizseñ ügitileyin dep twr. Kopiyasımen jwmıs istey beruge boladı. Al tüpnwsqalar senimdi qoymalarda tığulı jatır. – Tas, qış kitaptar bar ma? – dep swradım. Ahañ säl ünsiz qaldı da, – Kim biledi, – dedi, – Qoymalarına eşkimdi kirgizbeydi. Özderiniñ aytısına qarağanda, 5­6 mıñ jıl bwrın jazılğan kitaptar bar eken. Kirip, öz köziñmen köre almağannan keyin, ne aytuğa boladı? Biz de «kim biledi?» degennen basqa eşteñe ayta almaymız. Osınşa qwpiyalap saqtalğanına qarağanda, köldeneñ jwrtqa körsetuge bolmaytın jädigerlerdiñ jasırulı jatqanına eşqanday kümän joq. Al özimniñ jeke pikirimdi bilgiñiz kelse, aytayın, qwrmetti oqırman. Matenadarana – Topanğa deyingi kitaptar saqtaulı twrğan qoyma. Armyan ğalımdarı bwl qoymanı keyin, köp keyin payda bolğan öz memleketteriniñ tarihımen matastıra salğan. Jazuları keşe ğana payda bolğan el. Mesrop Maştoc degen adam 405 jılı armyan älipbiin tiyanaqtağan eken. Alğaşqı armyannıñ jazba mwrası – Bibliyanıñ armyan tiline audarılğan nwsqası. Mesrop Maştoc pen katolikos Saak Partev öz oquşılarımen äueli audarma jasağan, sodan soñ töl şığarmalar jazğan. 405 jıl armyan jazba ädebietiniñ tuğan jılı bolıp esepteledi. Sodan beri 15 ğasır uaqıt ötipti. Olay bolsa 5­6 mıñ jıl bwrın jazılğan kitap olarğa qaydan keldi? Jäne armyan ğalımdarı bwl kitaptardı tım «jasartıp» jibergen. Bwl kem degende 12 mıñ jıldıq mwra. Bwnday mwranı satıp alu, ayırbastap alu, nemese köşirip alu mümkin emes. Bwnday mwra ne bar boladı, ne joq boladı. Bağına oray armyandarda bar. Tek aqiqatına jetuge öre jibermeydi. Al, şındığında bwl Ararat tauınıñ eñ biik jerleriniñ birine amanattap kömip ketken Arğı türik imperiyasınıñ kitaphanası. Kömuli kitap saqtaluı mümkin, saqtalmauı da mümkin. Alayda, Dästürdiñ adamdarı kitaptı, jazba mwra ataulını saqtaytın eñ senimdi qoyma – adamnıñ sanası dep bilgen. Näubet, zilzala mäñgi twrmaydı, bir küni ayaqtaladı. Sodan soñ, örkenietti qalıpqa keltiru kezeñi bastaladı. Kitaptardı jattağan adamdar, otırıp, jadındağı teksterdi, bir ärpin tüsirmey qağazğa qayıra qotaradı. Osılayşa kitap qaytadan jaratıladı. Mine, köne tarihşılar «Arğı türikterdiñ patşaları ğalımdarğa kitap jattattı» dep eleusiz ğana aytıp ketken bir auız sözdiñ tasasında osınday sır, osınday tarih jatır. Twtas kitaptardı jattau, eske saqtau, älemdik apattıñ qarsañında ğana payda bolğan amal ma? Joq. Wlañğayır kitaphanalardı jadında saqtağan «Kitap­Adamdar» qaşanda bolğan. Ondağan epikalıq jırlardı, jüzdegen ertegilerdi,mıñdağan maqal­mäteldi kommentariy­tüsindirmelerimen, arğı­bergi aqın­jıraulardıñ mwrasıen mümkindiginşe tolıqtay esine saqtağan adamdardı öz közimizben körgen edik. Osı küni birqatar ğılımi eñbekterde ariylerdiñ, nemese keyde atlant dep atalatın äldebir näsildiñ soltüstikten oñtüstikke qaray alıp köşkini jayında aytıladı. Merzimi – öte köne, bizdiñ jıl sanauımızdan äldeneşe mıñ jıl bwrınğı zaman. Älbette, batıstıñ näsilşil, tolıqtay sayasatqa bağınğan ğılımı bwl jerde de köp närseni bwrmalap körsetedi. Biraq, qalay qitwrqılasa da eñ bastı närseni – soltüstikten oñtüstikke qaray bağıttalğan wlı köşkindi, wlañğayır jaugerşiliktiñ özin jasıra almağan. Iä, solay bolğan. Biraq batıstıñ ğalımdarı aytqandağıdan säl özgeşe. Köşkin Europanıñ, Aziyanıñ qiır soltüstiginen bastalmağan. Sebebi, topannan keyin ol jaqta tiri jan qalmağan. Jaugerşilik bayağı Wlı Arğı türik imperiyasınıñ territoriyasınan bastalğan. Topannan aman qalğan azınaulaq arğı türikter arada, şamamen 1500 jıl ötkende es jiıp, ayna­qatesiz bwrınğı qalpın tappasa da, köbeyip qaytadan ülken jwrtqa aynaladı. Sodan soñ, adamzat balasın tügendep, qanday taypa, qabila joyıldı, qanday taypa, qabila aman qaldı, osını anıqtau maqsatında, al şındığında, bwrınğı wlı örkenietti qalpına keltiru maqsatında oñtüstikke bağıttalğan dañqtı arğı türik jorığı bastaladı. Mine, osı küngi Euraziyanıñ köne tarihına qatıstı jazılğan eñbekterdegi atlanttardıñ, nemese ariylerdiñ Oñtüstikke qaray wlı köşkini degeniñiz osı. Sebebiñ, bwnday jahandıq, geosayasi jospardı bwrın Euraziyanı bilegen, osı jahandıq ideyanı esinde saqtağan (kitap­adamdar) jäne alğışarttarı kelisip, küşi tolğanda qaytadan iske asıra alatın tek qana bayırğı Wlı Arğı türik imperiyası edi. Mifologiyası özin qorşağan ormannan sırtqa şığuğa rwqsat etpeytin, tıyım salatın, jabayılanıp ketken taypalarda jahandıq sana, jahandıq, geosayasi ideya bolmaydı. Bwnı älemdik ğılım sansız ret däleldegen.

«Kitap­Adamnıñ» keyingi tağdırı

Qazaqtıñ köne añızında, büginde attarı wmıtılğan köptegen wlı keyipkerler bolğan. Solardıñ ekeuin aytayıq. Bwlar Qwmıra payğambar men Qwlayıs payğambar. Meni bir närse qattı tañqaldıradı. Şoqan Uälihanov, Mäşhür Jüsip Köpeev, Äbubäkir Divaev – osı üş wlı fol'kloristiñ portfel'derinde Qwmıra payğambar men Qwlayıs payğambar jayında bir auız söz joq. Nwh payğambardan bwrın tuğan dep kuälandırılatın, demek topanğa deyingi mädeniettiñ ökili bolıp sanalatın bwl dañqtı eki keyipker jaylı añız­äñgimeler zamanında qazaqtıñ üş jüzinde de aytılsa kerek. Sekseninşi jıldardıñ ayağında konservatoriyanıñ bir mwğalimi men eki studenti jäne men, tört adam Almatınıñ tübindegi Jambıl audanında twratın belgili aytısker aqın Äsimhan Qosbasarovtıñ üyinde boldıq. Fol'klorlıq ekspediciyanıñ maqsatın anıqtap, ejiktep alğannan keyin, aqsaqal birde qara sözben, birde öleñmen wzaq tolğadı. Qisapsız mälimet magnit taspasına sıymay qaldı. Qalğanın qwlaqpen tıñdadıq. Bala kezimde, jasöspirim kezimde talay estigen mälimet osı jerde de rastaldı. – Qwmıra men Qwlayıs payğambar degendi estigenderiñ bar ma? – dep alğan qariya wzaq­wzaq äñgime şertti. – Bwl mälimet Şoqan Uälihanovtıñ bes tomdığında joq siyaqtı edi ğoy, – dedi janımdağı mwğalim. – Bir adam bir halıqtıñ mwrasın tauısa almaytın şığar, – dedi Äsimhan aqsaqal. Qaljıñbas eken. – Şoqan Uälihanov mağan kelmedi ğoy. Kelse aytıp beretin edik qoy, – degen jımiıp. Külisip aldıq. – Men endi Orta jüz ben Kişi jüzde bolğam joq, ol jaqta qalay aytılatının bilmeymin, – dedi Äsimhan aqsaqal soñında, – Al özim körgende mınau bizdiñ Şapıraştı ğana emes, Istı, Oşaqtı, Qañlı, Dulat, Sirgeli, barlığında osı Qwmıra men Qwlayıstıñ äñgimesi aytılatın. Kelesi küni Degeres auılında, söz wstağan şejireşi qart Nüsipbay Mayakovtıñ üyinde boldıq. Qariya dastarhan basında tosın äñgime ayttı. – Jüsipbek qojanıñ «Qwbıra payğambardıñ ölimi» degen dastanı bar, – dedi şayın soraptay işip otırıp, – Şama­ şarqımşa aytıp blereyin. – Qwbıra ma, Qwmıra ma? – dedim men. – Bireuler Qwmıra deydi, bireuler Qwbıra deydi, ayırması joq, – dedi Nüsipbay aqsaqal, – Jüsipbek qoja osılay dep, Qwbıra dep jazğan. Endi Qwmıra payğambardıñ esimin payımdap köreyik (sebebi, Qwlayıs payğambar küyşi bolğan, demek onıñ esiminiñ töñiregindegi añız­äñgimeden saz öneriniñ tağdırın tanuğa boladı, alayda bwl basqa äñgimeniñ). Bwrınğı parsı (farsi), bügingi iran tilinde «qwmıranıñ» mağınası «şarap» sözinen şığarıladı. Osıdan biraz bwrın jazılğan, qondıger – qañlı jayındağı maqalamızda «haoma» (adamdı mas qılatın işimdik ataulı) degendi aytqanbız. Osı «haoma» sözi «huoma – huma – hum» fonetikalıq qwbılu tizbeginen ötip «kum» sözine aynalğan. Sonımen parsı­iran tilinde şarap – «kum» dep ataladı. Al şarap saqtaytın qış ıdıs tiisinşe «kumra» (kum­ra) dep ataladı. Tamaşa versiya. Biraq bizdi qanağattandırmaydı. Sebebi, parsı­irannıñ «kumrası» men äueli arğı türiktiñ, sodan keyin qondıger­qañlınıñ «qwmırası», änşeyin fonetikalıq twrğıdan bir­birine säykes kelgen tübir sözder ğana. Eki tübir bir­birine müldem janaspaytın qaynarlardan payda bolğan. Qwm menen tas qazaq wğımında ejelden jazudıñ, eske saqtaudıñ t.b. simvolı bolıp sanaladı. Endi osını taratıñqırap aytayıq. Ärine, bwl simvoldardı qazaq oylap şığarğan joq. Arğı babalarımız qondıger­qañlıdan, al olarğa wlı arğı türik jwrtınan kelgen abzal wğımdar. «Qorqıttıñ jeti kebi» degen asa köne añızda Qorqıt babamızdıñ bir kebi – tas. Qorqıt, düniege jeti türli bolıp keledi. Bir kelgeninde, tas bolıp keledi. Qazaqtıñ ru­taypaları (nemese arıdağı qañlı, arğı türik) biik tastardıñ, biik qwz benen wşırımdardıñ janında twrıp anttasatın bolğan. Eki nemese birneşe taypa anttasıp, serttesip anda bolğanda, özderiniñ rulıq, taypalıq tañbaların tasqa qaşaydı. Sebebi, Tas Qorqıt eki rudıñ antına kuäger. Nemese, bügingişe aytqanda, eki rudıñ n kuä bolıp qol qoyadı. Qwz­jartas joq jerde qazaqtar jerden qolına ilingen tastı, tas bolmasa bir uıs qwm, yaki topıraqtı alıp, sonı wstap otırıp anttasadı. Qorqıt­tas, Qorqıt­qwm menen topıraq. Tassız, qwmsız, topıraqsız jer joq, yağni, qayda jürseñ de Qorqıt – köz aldıñda, Qorqıtpen birge, bergen antıñ da – köz aldıñda, bükil dünie – wyatıña til qatıp twrğan belgi, bükil dünie – iman menen. Endi bir, bügingi ğılımnıñ jetistiginen alınğan mälimet. Komp'yuterdiñ informaciyanı esine saqtaytın tetikteriniñ barlığı qwmnan jasaladı. Nege? Sebebi, qwm – mälimet saqtağış zat. Mınaday bir mısal. Bwl şöl dalada sansız ret bolğan, jäne bwdan keyin de bola bermek qwbılıs. Şağıldardıñ arasında şölden ölip kele jatqan adam kenet jayqalğan abat öñirdi, sıldırap ağıp jatqan bwlaq nemese özen, şalqıp jatqan köldi köredi. Eki ökpesin qolına wstap jügirip barsa… eşteñe joq. Sol bayağı aptap quırğan şöl dala. Keruen tartqan saudagerler, dalada qalğan şopırlar sağım salğan surettiñ neşe atasın körgen. Negizinen, jer betinen bayağıda köşip ketken örkenietterdiñ körinisteri, köne qalalar. Egerde adam sağımnan öz zamanınıñ suretterin körse onda onı äldebir atmosferalıq qwbılıstarmen tüsindiruge boladı. Alayda aldıñızdan, mine, 2013 jılı ömir sürip otırğan sizdiñ aldıñıdan bayağıda joyılğan Otırar nemese Balasağwn nemese twrğan ornınıñ qayda ekenin eşkim bilmeytin Barşınkent şıqsa… onda ne ister ediñiz? Bayağıda joyılğan, ornı da joq qalanıñ sağım bolıp bizdiñ bügingi zamanımızdan qalqıp şıqqanın atmosferanıñ qanday qwbılısımen tüsindirer ediñiz? Kibernetika ğalımdarı jaltaqtap otırıp mınaday pikir aytadı: qwm, bwl düniede ne oqiğa boldı, sonıñ barlığın kvanttıq deñgeyde «kvantavaya pamyat') «esine» saqtaydı. Şöl dala, belgili bir jağdayda, äsirese qattı ıstıq bolğanda, osıkvanttıq deñgeyde «kvantavaya pamyat') «esine» saqtaydı. Şöl dala, belgili bir jağdayda, äsirese qattı ıstıq bolğanda, osı kvanttıq suretterdi sırtqa şığaradı. Bügingi ğılım üşin jwmbaq qwbılıstı osılay ğana tüsindiruge bolatın siyaqtı. Bir komp'yuterşi aytıp edi, komp'yuterdegi çiptıñ boyındağı osı köne zamannan kele jatqan mälimet kenetten «iske qosılıp», bügingi programmamen qaqtığısıp qaladı, sol kezde komp'yuter köpke deyin isten şığıp «qalqıp» qaladı, köpke deyin qosılmay qoyadı dep. Topanğa deyingi örkeniet, Dästürdiñ adamdarı qwmnıñ osı tüsiniksiz qasietin bilgen. Sol sebepti alğaşqı kitaptı qwmnan jasağan. YAğni, köne düniede, arabtıñ «kitab» sözi äli joq kezde jazba mwra ataulı «qwm» nemese «qwmıra» dep atalğan. Bwl jerde «qwmıranıñ» qwramındağı «ır» qaydan keldi deseñiz, onıñ jauabı bayağıda berilgen. «Ir» – bwl «yırtmaq», nemese qıpşaqşa «jırtpaq», «jırtu» degen twyıq etistiktiñ qısqarğan türi. Köne adam qazirgi «jazu» degen sözdiñ ornına «jırtu» (endi ğana kebe bastağan qwm (qış) taqtanıñ betine oyıp, «jırtıp», «jırıp» äriptiñ suretin salu) sözin paydalanğan. Keyinnen papirus pen terige jazu qalıptastı. Şaması, sodan keyin de tas kitap pen qış kitap, jaña kitappen qatar jasağan boluı kerek. Soñıra, zamannan zaman ozğanda endi «qwmıra» dep jazba mwranı saqtaytın, qıştan küydirip jasalğan ülken ıdıstardı atağan. Mısalı, Izrail'degi Öli teñizdiñ janınan tabılğan «Qwmıran jazbaları» – ülken qış qwmıralardıñ işine salınğan kitaptar. Bwlar bügingi tekşe kitaptar (kodeks) emes – bayağı şiırşıq kitaptar (svitok). Endi, osınıñ barlığın qorıta kelgende, Qwmıra payğambar degenimiz kim? Egerde keyinnen bir bilimdi degdar kelip, Qwmıra payğambardıñ kim bolğanın qolmen qoyğanday qılıp aytıp berse – nwr üstine nwr bolar edi. Al äzirge özimizdiñ joramalımızdı ğana ortağa salayıq. Qwmıra payğambar, topanğa deyingi wlı örkeniettiñ jazba mwrasınıñ bükil tarihi tağdırın boyına jinaqtağan jiıntıq beyne. Biraq ömirde bolmağan adam. Mäsele, onıñ ömirde bolğan, bolmağandığında emes. Mäsele, köne adamnıñ osı Qwmıra payğambar beynesi arqılı sol dañqtı zamannıñ eñ asqaq idealdarın bizge, mına bügingi wrpaqtarına jetkize bilgendiginde. Endi Nüsipbay aqsaqal aytıp bergen Jüsipbek qojanıñ «Qwmıra payğambardıñ ölimi» attı dastanın qısqaşa mazmwndap bereyin. Eskerte ketetin bir närse: bwl dastan qazaqtıñ üş jüzinde de aytılatın Qwmıra payğambar jaylı äñgimelerdiñ öleñmen örilgen nwsqası ğana. Syujetinde, el işinen özimiz estigen äñgimelerden eşqanday ayırması joq sebepti aytıp otırmız bwl sözdi. Erte­erte­ertede on segiz mıñ ğalamnıñ bilimin tauısqan Qwmıra degen ğalım bolıptı. Sol eldiñ patşası ğalımdı janına aldırıp uäzir etipti. Saraydağı basqa uäzirler Qwmıranıñ patşağa sıylı bolğanın köre almaydı eken, neşetürli qitwrqı arqılı patşa men ekeuiniñ arasın aşpaq bolğan eken talay ret. Alayda, patşa aqıldı bolıptı, uäzirleriniñ äreketin jazbay tanıp, Qwmırağa qarsı jasalğan lañnıñ barlığın tıyıp tastap otıradı eken. Künderdiñ küninde käri patşa öledi. Sonımen Qwmıranıñ basına azaptı kün tuadı. Jas patşa aqımaq eken, uäzirlerdiñ azğırğanına erip, Qwmıranı janınan qudırtıp, ol az bolsa tereñ zındağa salıp, auzın bekitip, üstine egin aydañdar dep jarlıq beredi. Qwmıra osılayşa jer astında mıñ jıl otırıptı. Qolında bir därisi bar eken, bir iiskese (basqa nwsqada bir jalasa) bir jıl tamaq işpey otıra aladı eken. Osılayşa zamannan zaman ötedi. Jer betinde bwl kezde äldeneşe el, äldeneşe patşa äuleti auısadı. Sodan soñ halıqqa swmdıq näubet keledi. Eldiñ barlığı soqır bola bastaydı. Eñ soñında, adamğa kün be, tün be, bäribir bolıptı, äkesi balasın, balası äkesin tanımaptı. Sodan keyin, bwl az bolğanday, eldiñ barlığı sañırau bolıptı, anası öz wlın, wlı öz anasın, ağası qarındasın, qarındası ağasın körmeytin, estimeytin bolıp, bükil qabila, aytuğa adamnıñ auzı barmaytın qiyanattar istep, künäğa batıptı. El işinde qwdayına sıyınğan bir piradar bar eken, sol adam ğana bwl swmdıq sırqattan aman qalıptı. Bir küni Jaratqan Ie sol piradarğa ayan beripti. Ey, pälenşe, eliñniñ osındayğa wşırağan sebebin sen bilmeseñ men aytayın, ertede, osıdan mıñ jıl bwrın osı patşalıqta Qwmıra degen adam jasağan. İzgiligi, tazalığı, imandılığı sonday, atausız payğambar edi, on segiz mıñ ğalamnıñ tilin bilse de, eşteñe bilomeymin, bärin Qwday biledi deuşi edi. Sol adamdı aqımaq patşalarıñ zındanğa tastap, kömip tastadı. Seniñ qabilañ aqılğa keler dep mıñ jıl küttim. Aqılğa kelmediñder. Aqırı osınday qıldım. Endi men özim jibergen zaualdan qwtıludıñ jolın aytayın. Pälen­pälen jerde, qırıq qwlaş zındanda Qwmıra äli tiri otır. Sonı şığarıp alıñdar. Sonda men qarğısımdı qayırıp alam depti. Piradar sarayğa barıp, tük körmey mañayın sipalap otırğan patşağa (patşa soqır bolsa da qwlağı estidi eken) bolğan jaydı aytadı. Osılayşa Qwmıra payğambar zındannan şığıptı. Qolındağı därisin soñğı ret iiskep tauısıp, öler şaqqa kelip otır eken. Qwmıra kelip, qalanıñ ortasındağı maydanğa şığıp jar salğanda Jaratqan Ieniñ ämirimen halıqtıñ közi aşılıp, qwlağı jarılıptı. Jwrt, patşa bastatıp Qwmıranıñ ayağına jığılıptı. Sodan soñ, sol eldiñ basınan eşqaşan baq taymağan eken dep ayaqtaydı Jüsipbek qoja.

Soñğı söz

Bayırğı zaman şığarmaların zerdeleuge bügingi ädebi taldau principteri jetimsiz. Köne dünieniñ simvoldıq şığarmaların sol simvoldıq principte taldau kerek. Bayırğı añız­jırlardağı Qwmıra payğambar, topanğa deyingi bükil adamzattıñ oy­öresiniñ, jazba mwrasınıñ, jalpı mädenietiniñ simvolı dedik. Qwmıra payğambarmen tatu bolğan, onı qwrmettegen, janında aqılşı qılıp wstağan käri patşa – topanğa deyingi qoğamnıñ simvolı. Al käri patşanıñ ornın basqan, Qwmıranı zındanğa tastatqan, onıñ atın wmıttırıp, öşiruge tırısqan jas patşa – topannan keyin ornağan, bayırğı adamşılıqtan, bayırğı imani qoğamnıñ qağidalarınan bas tartqan, bwrınğı eski sara joldan bölekşe basqa bir jol aşıp, sonımen jürmek bolğan aqımaq qoğam. Bükil eldiñ, arada mıñ jıl ötkende twtastay soqır, sañırauğa aynaluı, bayırğı dünie salğan Dästürli joldan aynığan jwrttıñ nege wrınatındığınıñ körinisi. Al Qwmıra payğambardıñ jer betine şığuı jäne halıqtıñ soqır­mılqau küyinen arıluı – azğan adamzat bwrınğı eski jolğa, Dästürge qaytıp kele me degen ümittiñ simvolı. Jüsipbek qoja, topanğa deyingi Altın Ğasırdıñ imandı tarihına, topannan keyingi Temir ğasırdıñ ğapıl tarihına kuä bolğan Qwmıra payğambar jaylı añız­äñgimelerdiñ qorıtıp, bir dastannıñ işine osılay siğızğan eken. Topannan keyin ornağan qoğamğa, adamzattıñ ondağan mıñ jıldıq mädeni täjiribesin boyına jinaqtağan, Qwmıra payğambar dep atalatın Kitap­Adamnıñ keregi bolmaptı. Keregi bolmay qalıptı. Karl YAspers aytqan «kindik örkenietter» bizdi sırtqa teuipti. Ärine, äueli arğı babalarımız türikter, odan keyin bergi babalarımız qondıger­qañlılar äreketsiz qalmağan, eki qolın bos tastap qarap otırmağan. Oñtüstik taraptı, «kindik örkenietterdi» äldeneşe ret jaulaptı, bağındırıptı. Biraq topanğa deyingi dünieniñ zañdarına nandıra almaptı. Qondıger erlikke tolı jüregimen soğıssa, «kindik örkenietter» eşqaşan tozbaytın, şarşamaytın qaru – Aqşamen soğıstı. Aqırında qondıgerdiñ semseri mayrıldı. Älem aqşanıñ biligine köşti. «Kitap­Adamdardıñ» bwdan keyingi tağdırı jayında birer auız söz. Topanğa deyingi düniede jazba ädebiet, auızeki ädebiet, jazba mädeniet, auızeki mädeniet degen bolmağan. Bwl terminderdi, bireudi joğarı, bireudi tömen qoyıp jaman dändegen batıs jäne orıs ğılımı oylap şığarğan. Mädenietti bwlay bölu, kädimgi näsilşildiktiñ ğılımda körinis tapqan forması. Köne dünie adamdarınıñ, bükil jazba mwranı jattap, esine saqtauı, bwl, topannıñ aldında ğana bastalğan ürdis emes. Bwl amal, yağni mädeniettiñ auızşa jäne tas, qış, qağaz kitapqa tañbalanıp jazbaşa saqtaluı – mäñgi jayt. Belgili ğalım Rolan Barttıñ «Hatsız mädeniet bolmaydı» («Bespis'mennıh kul'tur ne bıvaet») degen sözi bar. Köne düniede mınau jazba mädeniet, yağni, jaqsı mädeniet, mınau auızeki mädeniet, yağni, jaman mädeniet dep bölmegen. Informaciyanı saqtaudıñ eki forması qatar jürgen. Al qanday da bolmasın örkeniettiñ küyreuiniñ qarsañında Dästürdiñ evakuaciyası, Dästürdi köşiru bastalğanda, qağazğa jazıp qaldırğannan göri eske saqtau äldeqayda senimdi amal ekeni belgili boladı. Immanuil Velikovskiy jäne tağı basqa köne dünieni zertteuşi ğalımdardıñ pikirinşe jer betinde arası pälenbayboladı. Immanuil Velikovskiy jäne tağı basqa köne dünieni zertteuşi ğalımdardıñ pikirinşe jer betinde arası pälenbay mıñ jıl bolıp keletin pälenbay planetarlıq apat bolıptı. Adamzat pälenbay ret joyılıp, pälenbay ret qayta jaratılıptı. Osı, älsin­älsin örkenietti, tirşilik ataulını jalmap ketip otıratın apattardan, adamzat, eşqaşan eskirmeytin, män­mağınası eşqaşan joyılmaytın bir ğana wlağat alıp şığıptı. Ol wlağat, «Dünie – jalğan, onda mäñgi eşteñe joq. Ömirdiñ, tirşiliktiñ tağdırı qaşanda qıl üstinde twradı. Bolmıs kez­kelgen sätte joyıluı mümkin» degen eki­ üş­aq auız sözden twrar edi. Sol sebepti köne dünieniñ adamı, qaşan da bolsın qamdanıp, öziniñ jetken örkeni, mädeni jetistikterin qağazğa da tañbalağan, jäne eñ senimdi qoyma – öziniñ sanasına da saqtağan. Sodan keyin ğasırdan ğasır ozıp, batıs jwrtınıñ üstemdigi bastaldı. Orientalizm (şığıstanu), fol'kloristika degen ilim­ğılımdar payda boldı. Damudıñ satısı degen wğımdar keldi. Tarihi tağdırdıñ, twrmıs qalpınıñ äserinen töl mädenietin öz sanasına saqtağan halıqtar «auızeki mädeniettegi halıqtar» (bwnıñ astarında «damuın endi ğana bastağan, mahlwqattıq tirşilikten adamdıq ömirge endi ğana ötken» degen jasırın pikir twr) dep atanıp, atalmış marhamattı «damudıñ satısınıñ» eñ tömengi tepkişegine qoyıldı. (Bwl «satıdan» müldem alıp tastasa, bwl «satığa» müldem jolatpay qoysa qayter ediñiz. Osığan da şükir deyik). Bwl künde auızeki mädeniettiñ ekinşi qatardağı, ekinşi sorttı (qazaqşası – ekinşi swrıp) mädeniet ekeni qalıptasqan, dau tudırmaytın pikir. Bizdiñ oyımızşa, fol'kloristika ya basqa ğılım, qanday da bolmasın mädenietke bağa bergende onıñ saqtalu formasına (auızşa nemese jazbaşa) emes, eñ äueli sapasına, oyınıñ öresine nazar audaruı kerek. Onıñ sırtında älemdik ğılım topanğa deyingi örkenietti moyındap, zertteudiñ bağıtın, män­mağınasın, mwratın özgertui kerek. Solay bolğanda ğana büginde ğılım üşin şeşuin taptırmaytın jwmbaq bolıp otırğan köptegen jayttardıñ şın sırı aşılmaq. Qwmıra payğambar äli tiri dep, aqımaq jas patşa äli aqılğa keledi dep seneyik.

“Almatı aqşam” gazeti