AQŞ memlekettik hatşısı Mayk Pompeo “Amerika dauısı“ radiosına bergen swhbatında Vaşingtonnıñ Iranğa, onıñ yadrolıq bağdarlaması men aymaqtağı röline qatıstı jaña sayasatınıñ maqsatın tüsindirip berdi.
Mamırdıñ 8-i küni AQŞ prezidenti Donal'd Tramp 2015 jılı qol qoyılğan äri “Birlesken jan-jaqtı is-qimıl josparı” degen atau alğan Irannıñ yadrolıq bağdarlamasına qatıstı kelisimnen AQŞ şığadı dep mälimdegen edi. 5+1 dep atalğan (Germaniya jäne BWW Qauipsizdik keñesiniñ twraqtı müşeleri: AQŞ, Resey, Qıtay, Wlıbritaniya, Franciyanıñ Iranmen mämilesi) kelissözi dep te atalatın jospar boyınşa äuelde Iranda bayıtılğan urannıñ köp böligi şetelge şığarılatın boladı, biraq ıdırağış materialdardı bayıtu qwqığınsız jwmıs isteytin ğılımi ortalıqqa aynaladı dep kelisilgen Fardo yadrolıq otın bayıtu ortalığınan özge yadrolıq nısandardıñ bäri bwrınğı küyinde qaladı, yağni bwzılmaydı dep qarastırılğan. Kelisim küşine engennen keyin Irannan halıqaralıq sankciyalar da alınıp tastalğan.
AQŞ prezidentiniñ şeşimi 5+1 kelisimine müşe özge elderdiñ sınına wlastı. Ol kezde Irannıñ yadrolıq bağdarlamasına qatıstı kelisimge BWW Qauipsizdik keñesiniñ twraqtı müşeleri (Wlıbritaniya, Franciya, Qıtay jäne Resey) men Germaniya qatısqan. Parij, Berlin jäne Mäskeudiñ “Endi ne bolmaq?” dep swrağına jauap AQŞ kelisimnen şıqqannan soñ eki aptadan keyin jariyalandı. AQŞ-tıñ memlekettik hatşısı Mayk Pompeo Iranğa qarata “talqandau” degen sözdi qoldanıp, qatañ is-qimıl bağdarlamasın tanıstırdı. Bwl söz jaña sınğa wlastı, biraq Mayk Pompeonıñ mälimdemesinde “talqandau”sözinen bölek, Iranğa qatıstı jaña qauipsizdik kelisimi ayasında qarastırıluı tiis 12 şart jariyalandı.
Iran MAGATE-ge (Halıqaralıq atom energetikası agenttigi – red.) öziniñ bwrınğı yadrolıq bağdarlamasınıñ tarihı men auqımın tolıq aşıp körsetui tiis. Halıqaralıq qauımdastıqtıñ baqılauımen bwl saladağı kez-kelgen jwmıstı toqtatuı tiis. YAdrolıq materialdardı bayıtu jäne plutoniydi qayta öñdeu salasındağı kez-kelgen jwmıstı toqtatıp, reaktordı jabuı tiis. Iranğa qoyılğan üşinşi talap – MAGATE inspektorlarınıñ nısandardı eşbir şartsız jäne şekteusiz tekseruine mümkindik beru. Iran, äsirese, yadrolıq oqtwmsıq tasımaldauğa qabiletti ballistikalıq zımırandardı damıtu bağdarlamasın toqtatuı tiis. Besinşi tarmaq Irandı qazir bwl elde qamauda otırğan amerikalıq azamattar men AQŞ-qa odaqtas elderdiñ azamattarın tügel bosatuğa mindetteydi. Altınşıdan, Iran Tayau Şığıstağı terrorlıq toptardı qarjılandırudı toqtatuı tiis. Bwğan qosa, Iran Irak ükimetiniñ täuelsizdigin qwrmettep, eldegi şiit toptarın qarusızdandıruğa böget jasamauı jäne Siriyadan äskerin äketui tiis. Tegerannan aymaqtağı körşilerine, onıñ işinde Izrail'ge ses körsetudi toqtatıp, keme qatınasın qamtamasız etip, kibernetikalıq şabuıldardan bas tartuın talap etedi.
Mayk Pompeo “Amerika dauısı” radiosınıñ Parsı qızmetiniñ direktorı Setareg Seigke jospardıñ negizgi tarmaqtarı turalı aytıp berdi.
– Memlekettik hatşı retinde söylegen alğaşqı söziñizde Iran jaylı aytudı wyğardıñız. Nelikten Iran jaylı? Bwl qazir eñ özekti äri eñ mañızdı mäsele bolğandıqtan ba?
– Ekeui de. Prezident mwnı Tayau Şığıstağı twraqtılıqqa, demek, AQŞ-tıñ wlttıq qauipsizdigine de tönetin ülken qater retinde qarastıradı. Bwğan qosa, ol Iran halqınıñ qanday jağdayğa tap bolğanın körip otır äri Amerika bwl jağdaydı özgerte aladı dep sanaydı. Ol aldıñğı äkimşilik qol qoyğan kelisim eşbir müddege – Iran halqınıñ müddesine de, Tayau Şığıstağı twraqtılıq müddesine de, aşığın aytqanda, Amerika müddesine de säykes emes dep talay mälimdegen. Ol kisi üşin bwl – basımdıqqa ie mañızdı mäsele. Sondıqtan memlekettik hatşı retindegi alğaşqı mümkindikti paydalanıp prezident Tramptıñ biz bwl problemanı üş aspektide de jaqsarta alamız degen pikirin bayandap berudi jön kördim.
– Wsınılğan jaña qauipsizdik strategiyasınıñ tüpki maqsatı qanday? Ädepkide qabıldanğan Birlesken jan-jaqtı is-qimıl josparınan onıñ ayırmaşılığı nede?
– Ayırmaşılığı öte ülken. Masştabı jağınan da, meniñşe, maqsatı da jağınan mülde özgeşe. Aldıñğı kelisimde mülde tayız şarttar qarastırılğan. Ol Iran rejimi öziniñ yadrolıq bağdarlamasına qıruar qarjı jwmsap otır. Sondıqtan mwnı toqtatu – abıroylı maqsat dep aytuğa bolatın talpınıs. Biraq Iran rejimi yadrolıq bağdarlamasımen ğana emes, odan da ülken qauip töndirip otır. Olar mwsılman elderin zımırandarmen atqılap, öz halqınıñ qwqığın ayaqqa taptap otır.
Mwnıñ bäri prezident Tramptı qattı tolğandıradı. Sondıqtan ol kisiniñ tüsiniginde – eger biz qaytadan bastaytın bolsaq, negizgi dünielerden bastauımız kerek. Men tanıstırğan 12 şarttıñ maqsatı ayqın. Biz Iran basşılığınan köp närse talap etip otırğan joqpız. Biz olarğa özderiñdi deni dwrıs memleket basşıları retinde wstañdar, yağni halqıñdı tonama, Siriya, Yemen, Livan, Iraktağı avantyuralarğa qarjı şaşpa, halqıñdı alğa jetele, wlı elge aynaldır, qoldarıñda bar resurstardı osığan paydalan dep otırmız. Bizdiñ qoyar talabımız osı ğana.
– “Iran özge elderdiñ işki isine kilikkenin doğaruı tiis” degen talap jaña qauipsizdik strategiyasınıñ bir böligi bola ma?
– Iä, biz osını ötindik. Biz olardan älemge terror taratuın toqtatuın, Irakta qarulı toptar qwrmaudı, Irannıñ dollarmen jinalğan rezervterin Siriyadağı soğısqa jwmsamaudı, adamdarın ol jaqqa jibermeudi ötindik. Bwl Tayau Şığıs qauipsizdigi üşin de, Irannıñ özi üşin de jaqsı emes. Bizdiñ maqsatımız – Iranğa birqatar şarttar qoyıp, olardı orındauğa, yağni özin dwrıs el retinde wstay bastauğa mäjbürleu. Sondıqtan eger olar bwl talaptardı orındasa… Olar dep otırğanım – Iran halqı emes, olar – bilikke kelip alıp [elge] osınşama ziyan keltirgen Iran basşıları. Eger biz olardı mwnıñ bärin toqtatuğa mäjbürley alatınday şarttar qoysaq, bwl Iran halqınıñ orasan zor jetistigi boladı, amerikalıqtar ol jaqqa emin-erkin bara aladı, dos äri odaqtas elder retinde jetistikke birge jetetin bolamız.
– Adam qwqığı turalı säl keyinirek äñgimelesemiz. Al äzirşe jaña qauipsizdik strategiyasına, yağni Irannan äskeri nısandarına halıqaralıq inspektorlardı kirgizuin talap etuge qatıstı mäsele jaylı jalğastırsaq. Jaña qauipsizdik strategiyasına bwl ta tarmaq engizile me?
– Älbette. Irannıñ radioaktivti materialdardı paydalanu mäselesine kelsek, biz Saud Arabiyası, Birikken Arab Ämirlikteri siyaqtı Irannıñ da ıdırağış materialdarmen jwmıs isteu, urandı bayıtu mümkindigi, plutoniy öndiretin nısanı bolğanı dwrıs emes dep sanaymız. Eger olar atom bağdarlamasın beybit maqsatta damıtqısı kelse, marhabat, olar bwl materialdardı importtay aladı. Özge elderdiñ bäri solay istep otır, älemniñ köp elinde osı shema jwmıs isteydi. Al bwğan qol jetkizu üşin, Iran bwl talaptardı bwljıtpay orındap otırğanına köz jetkizu üşin äskeri nısandar men zerthanalarğa, erterekte Iran bağdarlamasında paydalanılğan orındardıñ bärinde inspekciya jürgiziledi.
– Siz adam qwqığı mäselesin de qozğadıñız. Iranda ükimetke qarsı şeruler ötip jatır. Bwl jaylı ne oylaysız? Bwl narazılıq akciyalarına degen közqarasıñız qanday? Narazılardı AQŞ qolday ala ma?
– Biz olarğa moral'dıq qoldau tanıta alamız. Biraq meniñşe, şeşimdi Iran halqınıñ özi qabıldauı tiis. Narazılıq birneşe aydan beri jalğasıp keledi. Keyde şağın top adam ğana şığıp, keyde bwl jappay narazılıqqa wlasıp jatır. Narazılıq akciyaları köbinese keyingi kezde däl men aytqan närsege, yağni eldiñ baylığın Irannıñ oñtüstik-şığısında nemese Tegeranda, ya bolmasa özge böliginde twratın qarapayım twrğındarğa emes, Kasem Süleymanige (Irannıñ şeteldegi qwpiya operaciyaları men HAMAS pen “Hezbolla” toptarına qoldau körsetuine jauaptı general – Azattıq) berip jatqanına baylanıstı öristep otır. El baylığı jön-josıqsız şaşılıp jatır, al qarapayım irandıqtar jas jigitterdi soğıs pen ajal ötine jiberuge mäjbür. Eger Iran biligi mına qılığın özgertse, halıq twraqtılıqta jäne baylıqta ömir sürer edi. Al rejimdi auıstıru turalı swrağıñızğa kelsek, joq, biz rejimdi auıstıru turalı söz qozğap otırğan joqpız. Biz Iran rejimi öz halqınıñ şın mäninde neni qalaytının eskerip qılığın özgertui tiis dep otırmız.
Pikir qaldıru