|  |  |  | 

Саясат Сұхбаттар Тарих

Алғашқы теңгеге Назарбаев бейнесі қалай түспей қалды?


Серікболсын Әбділдин.

Серікболсын Әбділдин. 

1993 жылы қарашаның 15-інде Қазақстан өзінің ұлттық валютасы – теңгені айналымға шығарды. Сол кезде елдің Жоғарғы кеңесін басқарған Серікболсын Әбділдин теңгенің қалай басылғаны жайлы, дизайны қалай дайындалғаны туралы айтып берді.

Теңге айналымға шықпас бұрын Қазақстан соңғы сәтке дейін Ресейдің рубль аймағында қалуға тырысты. Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев “Ғасырлар тоғысында” атты кітабында рубльді сақтап қалуға деген ұмтылысын “рубль аймағының бұзылуы (ортақ валюта – ред.) ТМД елдерінен алшақтауды тездетер еді. Ал Қазақстан бұған дайын емес еді” деп түсіндіреді. Кітапта Назарбаев “1992 жылы Ресейде барлық баға босатылды. Сол кезде іске кірістік. Мен Қазақстан валютасын шығаруды бастау туралы құпия жарлыққа қол қойдым” деп жазды. Алайда Азаттық тілшісімен сұқбаттасқан Жоғарғы кеңестің сол кездегі төрағасы Серікболсын Әбділдин теңге шығару ісінде айтарлықтай құпия болмағанын айтады.

Қазақстандық теңге
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ

Кешіккен теңгенің ширек ғасырлық жолы

Азаттық: - “Теңге өте құпия жағдайда дайындалды” деген сөздер бар. 1993 жылы қыркүйекте ресейлік “Российская газетаға” берген сұхбатыңызды оқыдым. Сұхбатта Қазақстан өз ақшасын шығаруға дайындалып жатқаны жайлы ашық айтыпсыз. Теңге құпия түрде дайындалды ма?

Серікболсын Әбділдин: - Құпия деген мәлімет өтірік. Себебі ол кезде теңгені дайындау Жоғарғы кеңестің құзіретіне кіретін. Өйткені Ұлттық банк төрағасы мен министрлердің бәрін Жоғарғы кеңес бекітетін. Теңгені дайындау жұмысын Жоғарғы кеңес өз бетінше, ешкім айтпай-ақ бастады. Депутат Тимур Сүлейменов дизайнын жасады. Сауық Тәкежановтың (депутат – ред.) Жоғарғы кеңестегі экономикалық реформалармен шұғылданатын комитетіне ақша дайындауды жүктедік. Комитеттің жұмысы өз арамызда ашық жүрді. Төралқада қаралған теңгенің жұмысы жұртқа да тарайды ғой. Ал кейінірек теңге дайындау жұмысы туралы президентке баяндадым. Нұрсұлтан Назарбаевтың сондағы реакциясы осы күнге дейін есімде сақталыпты. “Ойбай, оны Ельцин біліп қойса қайтеміз” деді. Себебі ол Борис Ельцинмен (1991-99 жылғы Ресей президенті – ред.) “рубль аймағында боламыз” деген әңгімені бастап жүрген еді. Ал біз мемлекет болғаннан кейін өз валютасы болуы керектігін ескеріп, ешкімнен жасырмай-ақ [жұмыс] істегенбіз. Ол кезде Ресей Орталық банкінің төрағасы Виктор Геращенконы өте жақсы танитын едім. Ол Қазақстан сұраған ақшаны беріп тұрды. Бір жолы “Серик Абдилдаевич, өз ақшаларыңыз қашан болады?” деп қалжыңдады. Мен “жұмыс істер жатырмыз” дедім. Ал “құпия” деп жүргендерінің де бір себебі бар.

Бір күні Нұрсұлтан Әбішұлы “теңгеге қандай белгі қоямыз?” деп сұрады. “дизайнның бәрін көріңіз” дедім. Ол “президенттің суретін салайық деген де ұсыныс бар екен ғой” деп күлді. “Осы заманда тірі патшаның суретін салатын мемлекет көргенім жоқ” деп мен де күлдім. Арада біраз уақыт өткен соң “теңгенің дизайнын Ерік Асанбаев (Қазақстанның сол кездегі вице-президенті – ред.) қарасын, саған қарағанда бос қой” деген соң келістім. Асанбаев пен Тәкежанов бірігіп, теңгенің суреттерін жасаған бір уақыт болды. Сол уақытты кімнің суретінің шығатыны құпия болды. Жұрт “теңге құпия жасалды” деп соны айтып жүрген болар.

Азаттық: - Теңгеге президенттің суреті басылмай қалды ма?

Серікболсын Әбділдин: - Кейін бір әңгімелескенде “мыналар менің суретімді ұсынып отыр” деп тағы да айтты. “Не дедіңіз?” деп сұрадым. Президент “әлі ерте” деп күліп жауап беріпті.

Жоғарғы кеңес төрағасы Серікболсын Әбділдин (оң жақта) мен вице-президент Ерік Асанбаев (сол жақта) Жоғарғы кеңес төралқасында отыр. Мінберде - Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев. 1992-93 жылдары түсірілген фото.

Жоғарғы кеңес төрағасы Серікболсын Әбділдин (оң жақта) мен вице-президент Ерік Асанбаев (сол жақта) Жоғарғы кеңес төралқасында отыр. Мінберде – Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев. 1992-93 жылдары түсірілген фото.

Азаттық: - Теңге 1993 жылдың көктемінде дайын болған екен. Бірақ соған қарамастан Қазақстан қыркүйекте Ресей рублінің аймағында қалу жөнінде келісім жасасауға ұмтылды. Бірақ көп ұзамай теңге айналымға шықты. Осы аралықта не болды?

Серікболсын Әбділдин: - “Рубль аймағында боламыз” деген – Қазақстан президентінің идеясы. Ал Жоғарғы кеңес “төл ақшамыз болуы керек” деген ұстанымда болды. Аз-маз кешігіп шыққаны да содан болар. Жұрт “валюта жасау үшін Англияға төлейтін ақшамыз болмады” деп те айтып жүр. Ол кезде ақша бар еді. Шетел валютасы аз болды. Бірақ Ресей үкіметі де, Ресей банкі де сұраған ақшамызды беріп отырды. Жалпы, Ресей “тәуелсіздік алсаңдар біржола кетіңдер” деген саясат ұстанды. “Ортақ ақшамен жұмыс істейік” деген, менің ойымша, анығын кесіп айта алмаймын, біздің президенттің идеясы.

Азаттық: - 1993 жылы қыркүйекте Қазақстан Ресеймен ортақ валюта туралы келісім жасасуға ұмтылып жүргенде, Өзбекстан өз валютасын шығарды. Қазақстанның басқа да көршілері өз валютасын айналымға енгізді. Бұл елдерде айналымнан шығып қалған, керексіз “сабан ақшаның” бәрі Қазақстанға келді ғой?

Серікболсын Әбділдин: - Ресей де ақшасын өзгертті. 1993 жылға дейінгі шыққан ақшаны пайдаланудан бас тартып, “ол ақшаны алғысы келгендер ала берсін” деді. Сабан ақшаның көпшілігі Қазақстанға келді. Сондықтан бізге жұмыс істеу өте қиын болды. Ақша бар, құны жоқ. Сол себепті 1993 жылдың аяғында Жоғарғы кеңес заң қабылдап, сол заң бойынша ұлттық теңгемізді жарияладық.

Азаттық: - Қарашаның 15-і күні теңге қолыңызға тигенде қандай әсерде болдыңыз?

Серікболсын Әбділдин: - Теңгені одан бұрын да қолыма ұстадым. Өйткені теңгені жасаған фабрика президентке, Жоғарғы кеңес төрағасына – маған және премьер-министрге деп үш-төрт альбом жасап беріпті. Ол альбом менде осы күнге дейін бар. Жақсы шыққанына қуандық. Теңгенің айналымға шығуы қиын болған жоқ.

Азаттық: - Сұхбатыңызға рақмет!

Азат Еуропа / Азаттық радиосы

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • “Геосаясат илеуіне түсіп қалуымыз мүмкін”. Қазақстанда АЭС салуға қатысты сарапшы пікірі

    Елена ВЕБЕР Атом электр стансасын салу және пайдалану экологиялық қатер және төтенше жағдайда адам денсаулығына қауіпті ғана емес, оған қоса соғыс барысында Украинаның Запорожье АЭС-індегі болған оқиға сияқты бопсалау құралы дейді әлеуметтік-экологиялық қордың басшысы Қайша Атаханова. Ол мұның артында көптеген проблема тұрғанын, қазақстандықтарға АЭС салу жөніндегі референдум қарсаңында біржақты ақпарат беріліп, онда тек пайдалы жағы сөз болып жатқанын айтады. Сарапшы АЭС-тің қаупі мен салдары қандай болатыны жайында ақпарат өте аз деп есептейді. Голдман атындағы халықаралық экологиялық сыйлықтың лауреаты, биолог Қайша Атаханова – радиацияның адамдарға және қоршаған ортаға әсерін ширек ғасырдан астам зерттеп жүр. Ол бұрынғы Семей полигонында және оған іргелес жатқан аудандарда зерттеу жүргізген. Қарағанды университетінің генетика кафедрасында оқытушы болған.

  • “Қазақстан дұрыс бағытта”. Деколонизация, Украинадағы соғыс және Қаңтар. Балтық елшілерімен сұхбат

    Дархан ӨМІРБЕК Балтық мемлекеттерінің Қазақстандағы елшілері (солдан оңға қарай): Ирина Мангуле (Латвия), Эгидиюс Навикас (Литва ) және Тоомас Тирс. Совет одағы ыдырай бастағанда оның құрамынан бірінші болып Балтық елдері шыққан еді. Өзара ерекшеліктері бар болғанымен, сыртқы саясатта бірлігі мықты Латвия, Литва және Эстония мемлекеттері НАТО-ға да, Еуроодаққа да мүше болып, қазір көптеген өлшем бойынша әлемнің ең дамыған елдерінің қатарында тұр. Ресей Украинаға басып кіргенде Киевті бар күшімен қолдап, табандылық танытқан да осы үш ел. Соғыс басталғанына екі жыл толар қарсаңда Азаттық Балтық елдерінің Қазақстандағы елшілерімен сөйлесіп, екіжақты сауда, ортақ тарих, Ресей саясаты және адам құқығы тақырыбын талқылады. Сұхбат 8 ақпан күні алынды. “БІЗДЕ ҚАЗАҚСТАНДЫ ДҰРЫС БІЛМЕЙДІ” Азаттық: Сұхбатымызды Балтық елдері мен Қазақстан арасындағы сауда қатынасы

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: