Aspan astı eline at oynatqan Ospan batır
Ortası oyılıp, ordası bwzılmağan qalıñ qazaq jwrtına jiırmasınşı ğasır ala kelgen Qazan töñkerisi otamalı oqtay äser etti. Tağan tartqan jaña Keñes ökimetiniñ ayperen ämiri men qalıpqa sıymaytın qağidası wlan dalanı erkin jaylağan köşpeli eldiñ köşeli jwrtınıñ baraqat ömirine twsau salıp, dämdi dästür, sarqındı saltınan ayırdı. Qara qazan, sarı balanıñ qamı üşin atqa qonğan qalıñ jwrttıñ aldı señdey sögilip, seldey tögilip, atajwrtın tastap aua köşti. Qayta aynalıp kelmeytin baraqat ömirden endi barqadar tappasın sezingen elge jaña ökimettiñ taqiyağa tas tastağanday etip aytqan öktem ökimi men qoradağı malına, qosaqtağı janına auız sala bastauı tikendey qadalıp, top qwrap, topar saylauğa eriksiz mäjbürledi. Börte besikke bölengen balasın at arqasına artıp üdere köşken eldiñ aldı Alatau asıp, aspan astı eline taban tiregen.
Qaralı köş
Tebingisin ter şiritken wzın köş wñğıt jürispen Qıtaydıñ şegine jetkende artta qalıp bara jatqan ata jwrttı qimay dauıs salğan äyelderdiñ qaralı joqtau üni jer jañğırtıp, orqaş taulardı teñselte küñirentip twrıp aldı. Wzın köştiñ wlarday şulağan qaralı ünine besiktegi säbidiñ işegi tüyilgenşe jılağan aşı dauısı qosılıp, köz wşında mwnarğa mañıp, sağımğa siñip joğalıp bara jatqan tuğan jerge degen qimas köñildiñ qoş-qoşı közden jas bolıp tögilgen. Ayqay dünie teñselip ketkendey edi. “Elim-aylap” egilgen qaralı köştiñ işinde Mojan baydıñ auılı da bar bolatın.
Arğı betke asar aldında köştiñ etek-jeñin jinap, damıl aluın qoş körgen Mojan wlı Quanğanğa maldardı ıqtiyattaudı tapsırıp nemeresi Kälimaştı ertip köş qonalqağa toqtağan kezeñniñ üstine şıqqan. Tömende tüyelerdi şögerip, belin teñnen bosatıp, keşki astıñ qamımen jürgen bala-şağanıñ qarbalas qimıldarına wzaq qarağan Mojan aqsaqaldıñ oyın nemeresiniñ:
– Ata, auıldan nege köştik? Qayda baramız? – degen swrağı bölip jiberdi.
– E-e, balam-ay, qaybir jetiskennen köşip baradı deysiñ… – dep auır kürsindi. Alda ne kütip twrğanın kim bilsin. “Arqada qıs jaylı bolsa, arqar auıp nesi bar” demekşi, ata-babası jatqan, kindik qanı tamğan tuğan jerin tastay qaşuğa jaña ökimet eriksiz mäjbürledi emes pe. Keñes ökimetiniñ ayperen öktemdigi men şap ayılğa jarmasqan qiyanatına köngisi kelmedi. Apı kirip, küpi şığıp jatatın tuğan jerdegi mamırajay baraqat ömirdiñ qayta aynalıp kelmesin oylağanda eriksiz eñsesi ezilip, äjim torlay bastağan jüzin qualay qos tamşı tömen sırğıdı. Köz jasın nemeresine körsetkisi kelmey teris aynala berdi…
Ürimşi
Tuğan jerden osılayşa ürke qaşqan ürkerdey köş Ürimşige jetip bel suıtqan. Mwnda da özderi tärizdi aua köşken birqauım el bar eken. Auıldarına qonıs, maldarına jayılım alıp, böten jerge de birte-birte üyrenise bastağan. Qarası molayğan eldiñ jarım köñili säl bolsa da sabasına tüskenimen endi özderi üşin “arğı bet” bolıp qalğan tuğan jerge eleñdeu men alañdau basılmağan. Basıla da qoymas, sirä…
Ürimşige kelip qonıstanğan el tirlik qamına kirisip, osılayşa jaña ömir bastadı. Auılı aralas, qoyı qoralas wyğır ağayındarmen de til tabısıp jattı. Balalardıñ sauatın aşudı da wmıtpağan ürkerdey el balaların Aqıt qajığa oquğa berip, eskişe qara tanıttı. Qajınıñ auılı Ürimşige aua köşken qazaqtardıñ igi jaqsıları bas qosatın aq ordası ispetti edi. Soñınan ergen eldiñ aldağı tirligi qalay bolmaq, mal jayılımı, köşi-qon jağdayı – bäri-bärisi de qajı auılında ötip twratın bas qosularda şeşilip, kesimdi pikir aytılatın. Bılayğı jwrt özderiniñ atqaminer azamattarınıñ aytqan sözinen aua şıqpaytın. Birli-jarım el işindegi teli menen tentegin de özderi tezge salıp alatın.
Sınaptay sırğıp, uaqıt öte berdi. Bwl jaqta da ökimet bar eken. Jön-josıqsız köşip kelgen qaymana jwrtqa qır körsetkeni me, älde özge sebebi boldı ma, türtpek köbeye bastağan. Bergi betke ötkeli tiesili alım-salığın malımen tölep kelgen eldiñ jayılımı men qonısına tınıştıq bermey wrı-qarı, soyqan-sodırın sañılaudan sığalata bastağan jergilikti ökimettiñ aytarı köp körinip, birtin-birtin bwl jaqtağı “wzın arqan, keñ twsau” tirlik te tarıla tüsken. Kündelikti küybeñ tirliktiñ soqpa-soqpasında qajı auılına at basın bwruşılardıñ qarası köbeyip, auıl arasında “Ospan batır bälen jerde qol jinap jatır eken” degen alıp qaşpa daqpırt ta taray bastağan. Şarua baqqan auıl adamdarı onıñ ne söz ekenine oy jügirtip boylay qoymasa da bir tıqırdıñ tayap qalğanın iştey sezingen. Köp keşikpey-aq auıl arasındağı alıp qaşpa söz rasqa aynalğan.
Ospan batır
Qwmırsqaday qaptağan qalıñ qıtaydıñ törinde otırıp, Gomindan ökimetine at oynatqan Ospan batır kim edi? Endi soğan keleyik. Ospan batır Silämwlı – Şığıs Türkistan üşin bolğan wlt-azattıq köterilisiniñ kösemi, qazaqtıñ soñğı hanı Kenesarınıñ tağdırın qwşqan, erligi el auızında añız bolıp qalğan tarihi twlğa. Ospan batırdıñ is-ärketi jaylı “Egemen Qazaqstan” gazetiniñ 2008 jılğı 22-şi naurızdağı sanında “Dalanıñ soñğı noyanı” degen taqırıppen maqala men Ospan batır men onıñ wrpaqtarı turalı fotoderek berilgen. Avtorı Beken Qayratwlı. Onda bılay delingen: “…1940 jılı köterilis tizginin qolına alğan Ospan batır 1944 jıldıñ qısında qol astındağı elin bastap Moñğoliyağa auıp bardı. Ärine, ekijaqtı kelisimniñ nätijesinde. Keñes Odağınıñ basşısı Stalinniñ nwsqauımen Ospan batırğa Moñğol eliniñ basşısı Çoybalsan barıp jolıqtı. Bwl kezdesudi wyımdastıru kezinde KGB generalı Lanpang, äskeri keñesşiler Grednev, Pahomov, Keñes Odağınıñ elşisi Ivanov boldı…
…Kelesi 1945 jılı Ospan batır Altay aymağın azat etti. Bwl iske Moñğoliya jağı äsker berip kömektesti. Qazaqstan tarapınan da adamdar bardı. Däl osıdan keyin Ospan batır men Keñes Odağı jäne Moñğol eli arasında arazdıq bastaladı. Sebebi, Stalin men Çoybalsan Şıñjandağı qarsılastarın Ospan arqılı “juasıtıp” alğannan keyin olarğa endi köterilisşiler kösemin (Ospandı) tizgindeu qajet boldı. Altay aymağı azat etilgen soñ aymaqtıq bilik orındarına Ospannıñ kelisiminsiz Qazaqstan adamdarın äkelip otırğızdı.. Bes jıl wyqı körmey qan keşip jürip jetken jeñisi bögdeniñ igiligine aynalıp ketkenin añğarğan Ospan batır äskerin bastap tauğa şığıp ketti. Osılayşa 1946 jıldan bastap Wlı Otan soğısında şıñdalğan, keñestik arnaulı qwrılımdardan jasaqtalğan, biraq Şığıs Türkistan äskerleriniñ formasın kigen äskerlermen, Moñğoliyanıñ qarulı küşterimen, kommunistik qıtay sarbazdarımen qatar soğıstı. Söytip, jaña bir joyqın maydan aşıldı. Biraq Ospan da qarap qalğan joq. Bwrınğı jauı qıtaylıq Gomindan küşterimen odaqtasuğa wmtıldı. Maoğa qarsı twrğan Çan-Kay-Şidi qoldadı. Äri kommunisterdiñ küşeyip ketuine müddeli emes elder AQŞ pen Wlıbritaniya elşilikterimen baylanısta boldı” dep jazadı. Bwl derekter Ospannıñ batır ğana emes, sayasatker kösem de bolğanın ayğaqtaydı. Äri qaray maqalada: “…Aqırı 1951 jılı aqpan ayınıñ 1-i küni Qıtay äskeri Ospandı qolğa tüsiredi. Batırdıñ isin halıq sotı men äskeri tribunal qatar qaraydı. Oğan jüzdegen adam öltirdi, mıñdağan mal tonadı degen ayıptar tağıladı. Sonıñ işinde “Amerika men ağılşındardıñ tıñşısı boldı” deytin jalğan ayıp ta bar. Onı Ospan moyındamağan. “Men tıñşılıq istep kömektesetindey olar meniñ qwdam ba eken. Odaqtas bolğanım ras. Qazaq üşin saytanmen de til tabısuğa äzirmin” deytin ataqtı sözin aytqan.
Batır 1951 jıldıñ 28-şi säuiri küni Ürimşide atılğan. Ospan batırdıñ mürdesin eli ükimetten swrap alıp Köktoğay audanınıñ Kürti degen jerindegi Tamırdı qorımına jerlegen” degen derekter keltirilgen.
Şırın tirliktiñ şırıştı şuağınan göri soñına ergen eliniñ erkindigin joğarı qoyğan Ospan batır osılayşa mert bolğan. Köbimizge esimi bala kezden tanıs, “Qaşqın” atanğan Dauılbaydıñ ömirine arnalğan Sadıq Smağwlovtıñ “33 jıl oqtan qaşqan adam” attı kitabında Dauılbaydıñ Tarbağatay tauların bökterley Altay asıp, Ospan batırdıñ qolına qosılğanı jaylı aytıladı. Kitapta: “Qıtayğa ötip ketken ör Altaydıñ Kerey, Uaq rularınıñ ortasına bir jetsem, qanımız bir Orta jüzdiñ balasımız ğoy, töske teuip, tentek minez körsetpes, siñip te ketermin” dep maqsatın anıqtap alğan Dauılbaydıñ Ospan batırdıñ qolına barıp qosılğan twsın avtor bılayşa bayandaydı: “..Erenqabırğa tauınıñ tereñ saylı añğarlarında mıñnan asa qol jiğan Ospan batır jaña qosılğan sarbazdarına at üstinde mıltıq atudı üyretip jatqan jerine jalğız keldi. Tanımaytın adamğa tekseru jürgizip, sarbazdardıñ arasında tünetip, erteñine Ospan batırdıñ aldına äkeldi. Sälemnen soñ qaydan jürgen qazaq ekenin täptiştey swrap, bilgen soñ jeke basınıñ qarım-qabiletin kösetip jauıngerlik sınnan ötip, Ospan batırdıñ rizaşılığın aladı. Birneşe qaqtığıstarğa qatısadı. Senimge ie bolğan Dauılbay Ospan batırdıñ qasındağı ondıqta qaladı. Dauılbaydıñ mergendigine köz jetkizgen Ospan batır bes qaruı boyındağı jigit ağasın meyirbandıqpen äskeri keñesterge qatıstıradı… Satqındıqtıñ saldarınan qorşauda qalıp, Ospan batır qolğa tüskennen keyin Dauılbay attıñ basın keri bwradı” dep ayaqtaydı avtor sözin.
Demek, bwl kez Ospan batırdıñ bwrınğı “jaqtastarınıñ” özine köz alarta bastağanın, pıyğıldarınıñ bölektigin bayqap qalğannan keyin äskerin ertip tauğa şığıp ketken kezi, yağni, Moñğoliya, Qıtay jäne Keñester Odağınıñ mwzday qwrsanğan äskerine qarsı jalğız wrıs salıp jatqan twsı. Mine, tap osı twsta Sarıarqanıñ sayın dalasınan sayaq qwrlı saya tappay Altay asqan Dauılbay Altay tauına bekinip, qol jinağan Ospan batırğa jolıqqan. Wlan dalanıñ qos wlın talaylı tağdır osılayşa az uaqıtqa tabıstırıp qayta ayırıptı. Tarihi derekterdi oqıp otırıp, bala kezimizden sanamızğa “qaşqın” degen atpen siñip qalğan Dauılbay jaylı tüsiniktiñ qate ekenine quandıq. Quana twrıp, Şığıs Türkistan üşin bolğan wlt-azattıq köterilisiniñ kösemi Ospan batırmen tize qosıp körsetken erligin eli bile jürse eken dep tiledik.
Ospan batırdıñ kelini Kälimaştıñ äñgimesi
“Ospan batırdıñ kelini Aqadırda twradı eken” degen söz şığısımen izdep bardıq. Kälimaş şeşey Qwrmetbek degen balasınıñ qolında eken. Kelgen şaruamızdı aytqan soñ oñalıp otırğan şeşey: “Toqsannıñ üşeuine ayaq bastım. Qwlağım men közimnen basqa äzirge kinärat joq. Allanıñ mwnısına da şükir” dep qoydı. Toqsannan assa da sözi şiraq. Sırı ketse de sını ketpegen, keşegi ata jwrttan aua köşkende Mojan baydıñ qasındağı atasına swraq qoyğan nemeresi osı Kälimaş şeşemiz. Äñgimesin äriden bastadı. “Wlı äkem Mojan äjeptäuir mal bitken auqattı adam edi. Jarıqtıq, 104 jasqa kelip qayttı. Meniñ äkem Quanğannan 7-8 bala boldıq. Qazir közi tirisi 3-4-eu-aq. Eki siñilim men bir inim bar. İnimniñ atı Jolbarıs. Tuğan jerdi äkelerimiz tastay qaşqanda men 10-11-lerdegi oyın balası edim. “Basqa tüsse – baspaqşıl” demekşi, basqa tüskennen keyin aua köştik qoy. Biz neni bilippiz. Qıtayğa barıp panaladıq. Ne körsek te elmen birge kördik qoy. Şeşemniñ süyegi Toqa, onıñ işinde Molqı edi. Men boy jetip, ärkim-ärkim söz sala bastağanda şeşem öziniñ atalası Zarqın degen kisiniñ Äbilqasım degen balasına berudi jön sanadı. Bwlar da Toqanıñ Molqısı boladı. Söytip, nağaşı jwrtıma kelin bolıp tüstim. Auıldan kelimdi-ketimdi kisi arılmaytın. Bir küni enem Külän “Bügin tentek qaynım keledi” – dep erte twrıp qazan kötertti. Bwl kisiniñ “tentegi” kim boldı eken dep men de eleñdedim. Säskege qaray auılğa bir top attı kelip tüsti. Bayağınıñ batırları siyaqtı qaru asınğan toptıñ aldında orta boylı, dembelşe kelgen, döñgelek saqal-mwrttı adamğa erekşe qwrmet körsetilip jattı. Kiiz üydiñ jabığınan sığalap twrğan meni qonaqtar ülken üyge jayğasqan soñ enem şaqırdı. Ülken kisiler otırğan üyge kirip, sälem jasadım. Törde otırğan manağı saqaldı adam eneme qarap: “Jeñeşe, keliniñniñ körimdigi moynımda” dep ornınan twrıp kelip mañdayımnan süyip: “Baqıttı bol, aynalayın” – dedi. Enem: “Iä, tentegim, kelinim osı” dep jattı. El añızday ğıp aytatın Ospan batır osı eken. Bwl meniñ Ospan batırdı alğaş köruim edi. Odan keyin auılğa kelip jürgende san ret kördik qoy. Közi ötkir kisi bolatın. Jüre kele bilsem, batır meniñ atam Zarqınmen nemereles eken. Däkilden Siläm, Qali tuadı. Silämnen Ospan, Qalidan Zarqın tuadı eken. Meniñ şalım Äbilqasım Zarqınnıñ balası. Sonda Ospan batır mağan bir jağı ata, bir jağı nağaşı bolıp keledi. Enem Külän Ospan qaynısın qattı sıylauşı edi. Ospannıñ ülken balası Şerdimandı da auılğa kelip jürgende kördim. Keyinde bizdi Moñğoliyanıñ jerine bastap barıp, Şegirtay özeniniñ boyına qonıstandırğan da osı Ospan batır ğoy.
Şegirtay degen özen bastauın Altay taularınan alatın ülken özen eken. Eki eldiñ, Qıtay men Moñğoliyanıñ arasın bölip jatqan osı özenniñ boyın atajwrtqa qaytqanşa meken ettik. Ospan batır qol jinap, tauğa bekingen kezde Qali atamnıñ 6 auılı, işinde biz de barmız, osı Şegirtaydıñ boyında qalatınbız. Ospan batır bala-şağağa kesiri timesin dep solay istedi-au deymin. Özim 6-7 qwrsaq köterdim, bäri sol Şegirtaydıñ boyında ösip, jetildi. Wldıñ ülkeni qaytıs bolğan, mına Qwrmetbegimniñ tileuin tilep otırmın. Qızdarım bar, kelip twradı – dep äñgimesin ayaqtağan Kälimaş şeşey söz soñında: – Nemerelerimniñ aldı twrmısta, mına küşik solardiki – dep 2-3 jastağı jien-şöberesin aynalıp-tolğanıp jatıp, – Bireui oyutın, – dep qaldı. Bwrın estimegen böten sözge eleñdey qalğanımızdı añğarğan üy iesi Qwrmetbek:
– Apam özin äli Moñğoliyada ekenmin dep qaladı keyde. “Oyutın” moñğolşa student degen söz. Wlım joğarğı oqu ornında oqidı, student, sonı aytqanı ğoy, – dep tüsindirip jatır. Qwrmetbek 1956 jılı tuıptı. “Äkem Äbilqasım Aqıt qajınıñ oquın tauısıptı. Moñğoliyada twrğanımızda may zauıtın basqardı. Özimiz ata jwrtqa 1992 jılı keldik. Elge qaytar kezden birer jıl bwrın auılğa Halifa Altay ağamız kelip, mektep aşqan. Qızdarım sol mektepten de şamalı uaqıt bilim aldı” – deydi Qwrmetbek. Özi jol boyında jwmıs isteydi eken. Döñgelengen şaruası bar.
Ospan batırdıñ közin körgen Kälimaş şeşey jasaurağan közin jaulığınıñ wşımen sürtip qoyıp bizge batasın berdi. Biz de toqsannan asqan keyuanamen qimay qoştastıq.
Tüyin
Täube aytar twstarı köp täuelsizdigimizdiñ bederli betteriniñ biri keñestik kezeñ kesapatınan atajwrtın tastap, aua köşken qandastarımızdıñ tuğan topıraqqa qayta oraluı desek, sonıñ közi tiri kuäsi Kälimaş şeşey öz ğwmırınıñ alpıs jıldan astamın jat jerde ötkizgen eken. Qayta oralğan qandastarımızben qosa qaltarısı köp tarihımızdıñ bizge beymälim betteri de aşıla tüsude. Qaltarıs tarihımızdıñ bir parağı Ospan batırmen wştasıp jatır. Ökpesin sız, ökşesin mwz tistegen qiın kezeñde soñına ergen eline pana bolsam dep at jalına jarmasqan, küşi basım jaumenen qaysarlıqpen arbasqan wlan dalanıñ soñğı batırı Ospannıñ talaylı tağdırı tereñ zertteudi qajet etedi. Derekterde keltirilgendey Şığıs Türkistan üşin bolğan wlt-azattıq köterilisiniñ kösemi Ospan batır Silämwlı 1951-şi jılı 1-şi aqpanda wstalıp,Ürimşide atıldı. Elim dep eñirep ötken erdiñ äruağı riza bolsın. Şağın maqalamızda biz batırdıñ közin körgen Kälimaş şeşemizdiñ aytqan äñgimesin qaz-qalpında oqırmanğa jetkizudi ğana maqsat ettik.
Pikir qaldıru