زۋقا باتىر 150 جىل رۋحانيات تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
زۋقا باتىردىڭ قاجىلىق ساپارى جانە تۇركىستانداعى ۇلى قۇرىلتاي
ەكى عاسىرعا جالعاسقان قازاق-جوڭعار سوعىسى قازاقتاردىڭ جەڭىۋىمەن اياقتالىپ ەر جانىبەك باستاعان اباق كەرەي ەلى اتا قونىس التايعا كەلىپ قونىستاندى. سول كەزەڭدەگى ساياسي جاعدايدىڭ قاجەتىمەن اباق كەرەي ەلىنە كوگەداي حان بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن تۋ ەتكەن ، ابىلاي حان ورداسىنان ءدىن تاراتۋعا ارنايى كەلگەن ءۋالدان حازىرەت ەلىكباي اتانىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇسەدى. ەلگە حازىرەت كەلدى دەگەندى ەستىگەن ەر جانىبەك پەن بۇقارباي باتىر قۇرمەتتى قوناققا كەلىپ امانداسادى.ەل بولاشاعى ءسوز بولعان كەلەلى كەڭەس تاڭعا جالعاسادى. ەرتەسىندە، حازىرەت سىناماققا جاس بالا نۇرمۇحامەدتەن تۇندەگى كەڭەس ءجايىن سۇرايدى، نۇرمۇحامەد ۇلكەندەرگە وسى كەڭەستە بولعان بارلىق ءسوزدى قايتالاپ ايتىپ بەرەدى. جاس بالانىڭ زەرەكتىگىنە ءتانتى بولعان حازىرەت بىردەن شاكىرتتىككە الادى. نۇرمۇحامەت كەيىن ەلگە تانىمال ابىز بولادى.
ابىز اتانىڭ بالاسى سابيتتىدە 9 جاسىندا ءۋالدان حازىرەت وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپ تاربيەلەيدى. ءسابيت 25 جاسىندا مول بىلىممەن ەلگە ورالادى. التاي-تارباعاتايدا العاش مەكتەپ-مەدىرەسە اشىپ ەلگە تانىمال تۇلعالاردى تاربيەلەپ شىعارادى. وردادا قازىلىق قىزمەتتەردى قوسا اتقارادى. عۇلامانى ەل قۇرمەتتەپ ءسابيت داموللا دەپ اتاعان.
زۋقا باتىر 1903-1906 جىل ارالىعىندا قاجىلىق پارىزىن وتەپ قايتتى.قاجىلىق ساپارى باتىردىڭ ساياسي ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى كەزەڭ ەدى. سول كەزدەگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ زۋقا باتىر سوڭىنان شام الىپ ءتۇسۋى وسى ساپارعا بايلاىستى.ساپار 1903 جىلى باستالدى. باتىرعا ارنايى ەل اعالارى مەن بايلار جيىپ بەرگەن قاراجاتتى حالىققا تاراتىپ جىبەردى، وسى ارقىلى ۇكىمەت كۇمانىن ازدا بولسا سەيىلتتى.
- زۋقا باتىردىڭ ۇستازى ءارى ناعاشىسى مۋمين يشان، 1900 جىلىنان بۇرىن وزبەك تۋىستارىمەن بىرگە ىستانبۋلداعى وزبەكتەر تاكيەسىنە كەلىپ جاتىپ قاجىعا بارعان ەكەن. انادولىعا كەلگەن مەۆلانا جانە حاجى بەكتاش سىندى قوجا احمەت ءياسساۋينىڭ ءىزباسارلارى سەكىلدى مۋمين يشان دا ءداستۇرلى تۇردە انادولىعا كەلىپ ءدىني سالادا قىزمەت ەتۋدى كوزدەگەن. قازاقتىڭ قوجا رۋىنان. ەرتەدە ء“سايىت توبى” دەپ تە اتالعان. وسى ءدىن قايراتكەر انادولىدا “الىپ-ەرەن” دەلىنەدى.
1901 جىلىندا مۋمين يشان تاعى ءبىر رەت قاجىعا بارعاندا حاليفا سۇلتان وعان قارجىلىق جاعىنان قولداپ، قاجىلاردىڭ باسشىسى ەتىپ، ىستانبۋل ارقىلى مەككەگە قاجى اپارىپ-اكەلۋ جۇمىسىن بەرگەن. سونىمەن 1903 جىلعى قاجىلىق مەرزىمىندە جيەنى زۋقا باتىردى ەرتىپ الماتى ارقىلى ءجۇرىپ، شىمكەنتتەگى تۇركىستان قاجىلارىمەن بىرگە تاشكەنت، بۇحارا قاجىلارىن قوسىپ الىپ، كازانعا قاراي جول تارتىپ ودەسسا پورتىنان كەيىن ىستانبۋلعا كەلەدى. سوندا حاليفا سۇلتان ولاردى قارسى الىپ، يىلدىز سارايىنا قابىلدايدى.
ءدىني سەنىم بويىنشا قاجىلىق ساپارىنان بۇرىن ۇستازدان باتا الۋ ءداستۇرى بويىنشا حاليفا سۇلتان قۇزىرىنا كەلگەن وسى قاجىلارعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ باتاسىن بەرەدى دە “وتىنىشتەرىڭىز بار ما؟” دەپ سۇرايدى. سوندا مۋمين يشان پاديشاعا بىلاي دەيدى: “بۇرىندا مەككەدە قۇرىلعان قازاقتىڭ قۇنانباي تاقياسى بار ەدى. قازىر ول تاقيا جوق. بىزگە مەككەدە ءبىر تاقيا اشىپ بەرسەڭىز” دەيدى. سوندا حاليفا سۇلتان مەككە اكىمشىلىگىنە حات جازادى دا وسى حاتتى حازرەت اتامىزعا بەرىپ ءوزىنىڭ مەككەگە جىبەرگەن كەمەسىمەن وسى ءبىر توپ قاجىنى جولعا اتتاندىرادى.
بۇل كەمەنىڭ اتىن، اقىت حاجىنىڭ ىستانبۋلداعى نەمەرە تۋىسى ابدۇلسالەم قاجى “تابارىك كەمەسى” دەسە; زۋقاۇلى قيزات قاجى ء“حاديا كەمەسى” دەپ وتىراتىن. كەيىن بىلسەم وسماندى تىلىندە “سۇررە حۇمايۋن” دەپ اتالادى ەكەن. وسى كەمە مەككە-مادينەگە جىلسايىن سىيلىق تاسيدى. اقىرى مەككەدە قۇرىلعان بۇل قوناقۇيىنە “قازاق تاقياسى” دەپ ات قويىلعان. مۋمين يشان وسى تاقيانى زۋقا قاجىعا تاپسىرادى. سوندا زۋقا قاجى مەككەدەگى قازاق تاقياسىن ۇستاپ ەكى جىل تۇرادى دا مۋمينۇلى مۇحاممەتعالى، ياعني ماقسۇم حاجىنى ورنىنا تاستاپ التايعا قايتىپ كەلەدى-دەيدى زۋقا باتىر ۇرپاعى قۇدىس شولپان ءوزىنىڭ جازعان كىتابىندا.
زۋقا باتىر قاجىلىق ساپاردا تۇركىستاندا جاسىرىن اشىلعان بۇكىل قازاقتىق قۇرىلتاي مەن الماتىدا اشىلعان جەتىسۋ مۇسىلمادارى تۇڭعىش قۇرىلتايىنا قاتىسادى. تۇركىستانداعى قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرعان ءبولتاي قاجى ءسابيت داموللانىڭ دوسى بولاتىن.
-بۇحاراداعى مەدرەسەنى ءبولتاي اقساقال مەن بىرگە وقىپ، بىرگە بىتىرگەن، ءارى 1850 جىلدارى مەككە-مادينەگە قاجىلىققا بىرگە بارعان ومىرلىك قيماس ءتورت دوستىڭ ەكەۋى بۇل كەزدە مارقۇم بولىپ كەتكەن -يتەلى كەرەي ءسابيت داموللا نۇرمۇحاممەدۇلى (1819-1883 ج.ج.) مەن قوڭىرات تۇرىمتاي قاجى شوبانۇلى (1820-1890 ج.ج.). ءۇشىنشى دوس اشعاباتتىق تۇرىكمەن ءامين باقشى (1821 ج.ت.) تۇركىستانداعى مەرەكەنى ءۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. بۇل جيىنعا وسى ءتورت دوستىڭ ءبىرى كەرەي ءسابيت داموللا مارقۇمنىڭ ۇلى زۋقا باتىر قاتىستى-دەپ ايتىلادى ءبولتاي قاجى ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىگىندە.
قاجىلىق ساپارىن كەشىكتىرگەن زۇقا باتىر وسى قۇرىلتايدىڭ بولاتىنىن الدىن-الا بىلسە كەرەك. سوندىقتان ودان شەت قالا الماعان. قازاقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە قالىپ، بىرنەشە يمپەريانىڭ اۋماعىندا ءبولىنىپ قالعان ءبىر ۇلتتىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەر شەشىلگەلى تۇرعان مۇنداي باسقوسۋدان باتىر قالاي قالسىن؟! الاش قايراتكەرلەرى دە وسىنداي ورتاق مۇراتتىڭ جەتەگىمەن باتىردىڭ اۋىلىندا بولادى.
كوگەداي ابىلپەيىز ۇلى(1766 – 1820ج. ج). كوگەدايدىڭ شەشەسى تۇمار حانىم قىرعىز قىزى ەكەن، ابىلپەيىز قازاق – قىرعىز بىتىمىنە بارعاندا، بىتىمگە العان ايەلى دەسەدى. سول كەزدە ابىلپەيىز ءتۇس كورىپ، تۇسىندە ءبىر اي كەلىپ، قوينىنا ەنگەن ەكەن، ۇزاماي تۇمار حانىم بوسانىپ، سول تۇسىنە بولا «اسپانداعى ايىم بولسىن» دەپ دۇنيەگە كەلگەن بالاسىنا كوگەداي دەپ ات قويعان ەكەن. كەرەي ەلى حاندىققا بالاسىن سۇراپ بارعاندا ابىلپەيىز وسى ءتۇسىن ايتىپ، «بولايىن دەپ تۇرعان بالام ەدى، حان ەكى سويلەمەس، الىڭىزدار» دەپ تۇمار حانىممەن قوسىپ بەرگەن ەكەن. ءۋالدان حازىرەت-ورتا ازياعا تانىمال ءدىني قايراتكەر، قوجا احمەت ياسساۋي ءىلىمىنتاراتۋشى. ەلىكباي-زۋقا باتىردىڭ ءۇشىنشى اتاسى.
جۇماباي ءمادىبايۇلى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ