Zuqa batır 150 jıl Ruhaniyat Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
Zuqa batırdıñ qajılıq saparı jäne Türkistandağı wlı qwrıltay
Eki ğasırğa jalğasqan Qazaq-Joñğar soğısı qazaqtardıñ jeñiuimen ayaqtalıp Er Jänibek bastağan Abaq kerey eli ata qonıs Altayğa kelip qonıstandı. Sol kezeñdegi sayasi jağdaydıñ qajetimen Abaq kerey eline Kögeday han boldı. Qazaq handığınıñ ruhani twtastığın tu etken , Abılay han ordasınan din taratuğa arnayı kelgen Uäldan haziret Elikbay atanıñ auılına kelip tüsedi. Elge Haziret keldi degendi estigen Er Jänibek pen Bwqarbay batır qwrmetti qonaqqa kelip amandasadı.El bolaşağı söz bolğan keleli keñes tañğa jalğasadı. Ertesinde, Haziret sınamaqqa jas bala Nwrmühamedten tündegi keñes jäyin swraydı, Nwrmühamed ülkenderge osı keñeste bolğan barlıq sözdi qaytalap aytıp beredi. Jas balanıñ zerektigine tänti bolğan Haziret birden şäkirttikke aladı. Nwrmühamet keyin elge tanımal abız boladı.
Abız atanıñ balası Säbittide 9 jasında Uäldan haziret özimen birge alıp ketip tärbieleydi. Säbit 25 jasında mol bilimmen elge oraladı. Altay-Tarbağatayda alğaş mektep-medirese aşıp elge tanımal tülğalardı tärbielep şığaradı. Ordada qazılıq qızmetterdi qosa atqaradı. Ğwlamanı el qwrmettep Säbit Damolla dep atağan.
Zuqa batır 1903-1906 jıl aralığında qajılıq parızın ötep qayttı.Qajılıq saparı batırdıñ sayasi ömirindegi eñ mañızdı kezeñ edi. Sol kezdegi Qıtay ükimetiniñ Zuqa batır soñınan şam alıp tüsui osı saparğa baylaıstı.Sapar 1903 jılı bastaldı. Batırğa arnayı el ağaları men baylar jiıp bergen qarajattı halıqqa taratıp jiberdi, osı arqılı ükimet kümänin azda bolsa seyiltti.
- Zuqa batırdıñ wstazı äri nağaşısı Mumin Işan, 1900 jılınan bwrın Özbek tuıstarımen birge Istanbuldağı Özbekter Täkiesine kelip jatıp qajığa barğan eken. Anadolığa kelgen Mevlana jäne Hajı Bektaş sındı Qoja Ahmet YAssauiniñ izbasarları sekildi Mumin Işan da dästürli türde Anadolığa kelip dini salada qızmet etudi közdegen. Qazaqtıñ Qoja ruınan. Ertede “Säyyit Tobı” dep te atalğan. Osı din qayratker Anadolıda “Alıp-Eren” delinedi.
1901 jılında Mumin Işan tağı bir ret qajığa barğanda Halifa Swltan oğan qarjılıq jağınan qoldap, qajılardıñ basşısı etip, Istanbul arqılı Mekkege qajı aparıp-äkelu jwmısın bergen. Sonımen 1903 jılğı qajılıq merziminde jieni Zuqa batırdı ertip Almatı arqılı jürip, Şımkenttegi Türkistan qajılarımen birge Taşkent, Bwhara qajıların qosıp alıp, Kazanğa qaray jol tartıp Odessa portınan keyin Istanbulğa keledi. Sonda Halifa Swltan olardı qarsı alıp, Yıldız Sarayına qabıldaydı.
Dini senim boyınşa qajılıq saparınan bwrın wstazdan bata alu dästüri boyınşa Halifa Swltan qwzırına kelgen osı qajılarğa rizaşılığın bildirip batasın beredi de “ötinişteriñiz bar ma?” dep swraydı. Sonda Mumin Işan padişağa bılay deydi: “Bwrında Mekkede qwrılğan qazaqtıñ Qwnanbay Täqiyası bar edi. Qazir ol taqiya joq. Bizge Mekkede bir taqiya aşıp berseñiz” deydi. Sonda Halifa Swltan Mekke äkimşiligine hat jazadı da osı hattı Hazret Atamızğa berip öziniñ Mekkege jibergen kemesimen osı bir top qajını jolğa attandıradı.
Bwl kemeniñ atın, Aqıt Hajınıñ Istanbuldağı nemere tuısı Abdwlsälem Qajı “Täbärik Kemesi” dese; Zuqawlı Qizat qajı “Hädiä Kemesi” dep otıratın. Keyin bilsem Osmandı tilinde “Sürre Hwmayun” dep ataladı eken. Osı keme Mekke-Mädinege jılsayın sıylıq tasidı. Aqırı Mekkede qwrılğan bwl qonaqüyine “Qazaq taqiyası” dep at qoyılğan. Mumin Işan osı taqiyanı Zuqa Qajığa tapsıradı. Sonda Zuqa Qajı Mekkedegi Qazaq taqiyasın wstap eki jıl twradı da Muminwlı Mwhammetğali, yağni Maqswm Hajını ornına tastap Altayğa qaytıp keledi-deydi Zuqa batır wrpağı Qwdıs Şolpan öziniñ jazğan kitabında.
Zuqa batır qajılıq saparda Türkistanda jasırın aşılğan bükil qazaqtıq qwrıltay men Almatıda aşılğan Jetisu mwsılmadarı twñğış qwrıltayına qatısadı. Türkistandağı qwrıltaydı wyımdastırğan Böltay qajı Säbit Damollanıñ dosı bolatın.
-Bwharadağı medreseni Böltay aqsaqal men birge oqıp, birge bitirgen, äri 1850 jıldarı Mekke-Mädinege qajılıqqa birge barğan ömirlik qimas tört dostıñ ekeui bwl kezde marqwm bolıp ketken -Iteli Kerey Säbit Damolla Nwrmwhammedwlı (1819-1883 j.j.) men Qoñırat Twrımtay qajı Şobanwlı (1820-1890 j.j.). Üşinşi dos Aşğabattıq türikmen Ämin baqşı (1821 j.t.) Türkistandağı merekeni üyımdastıruşılardıñ biri bolğan. Bwl jiınğa osı tört dostıñ biri Kerey Säbit damolla marqwmnıñ wlı Zuqa batır qatıstı-dep aytıladı Böltay qajı wrpaqtarınıñ esteliginde.
Qajılıq saparın keşiktirgen Zwqa batır osı qwrıltaydıñ bolatının aldın-ala bilse kerek. Sondıqtan odan şet qala almağan. Qazaqtıñ tağdırı qıl üstinde qalıp, birneşe imperiyanıñ aumağında bölinip qalğan bir wlttıñ ömirindegi eñ mañızdı mäseleler şeşilgeli twrğan mwnday basqosudan batır qalay qalsın?! Alaş qayratkerleri de osınday ortaq mwrattıñ jetegimen batırdıñ auılında boladı.
Kögedäy Äbilpeyiz wlı(1766 – 1820j. j). Kögedäydiñ şeşesi Twmar hanım qırğız qızı eken, Äbilpeyiz Qazaq – Qırğız bitimine barğanda, bitimge alğan äyeli desedi. Sol kezde äbilpeyiz tüs körip, tüsinde bir ay kelip, qoynına engen eken, wzamay twmar hanım bosanıp, sol tüsine bola «aspandağı ayım bolsın» dep düniege kelgen balasına Kögedäy dep at qoyğan eken. Kerey eli handıqqa balasın swrap barğanda äbilpeyiz osı tüsin aytıp, «bolayın dep twrğan balam edi, han eki söylemes, alıñızdar» dep twmar hanımmen qosıp bergen eken. Uäldan haziret-Orta Aziyağa tanımal dini qayratker, Qoja Ahmet YAssaui ilimintaratuşı. Elikbay-Zuqa batırdıñ üşinşi atası.
Jwmabay Mädibaywlı
kerey.kz
Pikir qaldıru