«ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن بايىتادى

بيىل ءوڭىردىڭ وزگەشە ءھام تەرەڭ تاريحىنا ۇڭىلگەن جىل بولدى. العاش رەت شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ 2016-2018 جىلدارعا ارنالعان ارحەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى دامىتۋ جوسپارى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. باعدارلاماعا سايكەس، كاتونقاراعايداعى بەرەل قورعاندارىندا، زايسانداعى شىلىك­تى وبالارىندا، ۇلان اۋدانىنداعى ابلاي­كيت قامال-عيباداتحاناسىندا، اباي اۋدا­نىن­داعى قىرىقۇڭگىر ەسكەرتكىشىندە، تار­با­عا­تايداعى ەلەكە سازىندا قازبا جۇمىس­تارى جۇرگىزىلدى. اتالعان زەرتتەۋ جۇ­مىس­­تارى­نىڭ ناتيجەسى وسكەمەندە وتكەن «التاي – تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» حا­لىق­ارالىق عىلىمي-ءتاج­ىري­بەلىك كونفەرەنتسياسى اياسىندا قورى­تىندىلاندى. القالى باس­قوسۋ­­عا فران­تسيا، وڭتۇستىك كورەيا، رەسەي جانە موڭ­عوليا مەملەكەتتەرى ەلشىلىك­­تەرى­نىڭ ديپ­­لومات­تارى، قازاقستان، تۇركيا، رەسەي، ۇلى­بريتانيا، ۆەنگريا، گەرما­نيا، پولشا، قىتاي ەلدەرىنىڭ ۇزدىك ارحەو­لوگتارى مەن تۇركىتانۋشىلارى قاتىس­تى. شارا الدىندا كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ­شىلار مەن ءوڭىر تۇرعىندارى ءۇش كيىز ۇيگە قويىلعان قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان بىرەگەي بۇيىمداردى تاماشا­لادى. ەڭ باستى جادىگەرلەر – «التىن ادام» مەن بەرەل جازىعىنداعى №11 قورعاننان تابىل­عان جىلقىنىڭ كوشىرمەلەرى مادە­ن­يەت سارايىنىڭ دالىزىندە جيىنعا قاتىسۋ­شى­لاردى قارسى الدى. پلەنارلىق وتىرىس بارىسىندا عالىمدار ارحەولوگيا عىلى­مى­نىڭ جانە شىعىس قازاقستاندا تابىلعان تاريحي جادىگەرلەردى ساقتاۋ مەن ونى مۇرا­جايعا قويۋدىڭ وزەكتى ماسە­لە­لەرىن تالقىلادى. ارحەولوگتاردىڭ پىكىرىن­شە، بۇل – ءوڭىردىڭ مادەني جانە ەكونو­مي­كالىق دامۋىنا، تۋريستىك ينفرا­قۇرى­ل­ىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاعىمدى اسەر ەتەدى.

جيىندى اشقان ءوڭىر باسشىسى دانيال احمەتوۆ ەلىمىزدىڭ جاڭا مادەني ساياسا­تى­نىڭ باستى ستراتەگياسى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، التىن بەسىك – التايدىڭ ادامزات مادەنيەتىنىڭ كونە وشاقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە توقتالدى.

– عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءوڭىرى­مىزدە جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى كۇمان تۋدىرمايدى. مۇنداي جۇمىستار زەرتتەلگەن نىسانداردى يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرالارىنىڭ قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن قاجەتتى تەوريالىق نەگىزى مەن ءوڭىرىمىز­دىڭ مادەني برەندىن قالىپتاستىرىپ، تۋريس­تىك الەۋەتىنىڭ ارتۋىنا سەپ بول­ماق. قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىل­عان جادىگەرلەر وبلىسىمىزدا قالىپ، جاس­تارى­مىزدىڭ پاتريوتتىق ءتار­­بيەسى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن بولادى، – دەدى د.احمەتوۆ. ايماق باسشىسى قازبا جۇ­مىس­تارى كە­زىن­دە تابىلعان زاتتاردىڭ وب­لىستىق تاري­حي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا بەرىلەتىنىن ايتتى. وسى كونفەرەنتسيا­دان ءبىر كۇن بۇرىن كاتونقاراعاي اۋدا­نى­نىڭ بەرەل قورعاندارىندا ەلىمىز­دە بالاماسى جوق اسپان استىنداعى مۇرا­جاي اشىلعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. مۇن­داي مۇرا­جاي كەلەسى جىلى شىلىكتى جازى­عىن­دا دا سالىنباق.

– بيىلعى قازاقستاندىق ارحەولوگيا­نىڭ ۇلكەن جەتىستىگى – بەرەلدەگى №2 قور­عاننىڭ ۇستىنە اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيدىڭ سالىنۋى دەر ەدىك. ءوڭىر باسشىسى دانيال احمەتوۆتىڭ قورعانمەن تانىسقان ساتتە بىردەن شەشىم قابىلداعانىنا ريزا بولدىق. وبلىس اكىمى ۋادەسىن ورىندادى. بۇل – ارحەولوگيا عىلىمىنا زور قولداۋ دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، ءبىر ايدىڭ ىشىندە جەدەل ارحەولوگيالىق مۋزەي سالۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ءوڭىر مادەنيەتى ءۇشىن ەرەكشە وقيعا بولعان اسپاناستى مۇراجايىنىڭ كەلەر ۇرپاقتى ەلجاندىلىققا تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى زور، – دەيدى بەرەل قورعاندارىنا 20 جىلدان بەرى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ.

بەرەل بەدەرلەرى

ەندى بيىلعى جىلدىڭ عىلىمي ولجاسىنا اينالعان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ تابىسى جونىندە از-كەم ءسوز. كونفەرەنتسيادا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءسوز العان زەينوللا ساماشەۆ التاي­داعى ارحەولوگيالىق قازبالاردى ەكى توپقا ءبولىپ قاراۋعا بولاتىنىن ايتتى. ءبىرىنشىسى، ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى ساقتار كەزەڭى. وسى كەزەڭ­گە تيەسىلى №2 جانە №19 قورعانعا بيىل قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. №2 قور­عان­نان ەگدە جاستاعى ايەل مۇردەسى مەن جەتى جىلقى تابىلدى. پاتشا اۋلەتىنەن شىق­قان­دىقتان مارتەبەسىنە بايلانىستى اداممەن بىرگە جەتى جىلقىنى قويعان. بىراق قور­عان­­داعى التىن بۇيىمدار تونالعان، كوپ زاتتار تابىلمادى. پاتشايىمنىڭ التىن­­مەن ادىپتەلگەن كيىمىنىڭ كەيبىر جۇر­­ناق­­تارى عانا ساقتالىپتى. جۇزدەگەن اشە­كەي­دەن تۇراتىن التىن كيىمىنىڭ، وكىنى­شكە قاراي، كەيبىر بولىگى عانا قال­عان. سون­داي-اق، قولادان قۇيىلعان اينا تابىل­دى. ونىڭ سابى جىرتقىش اڭ­نىڭ بەينە­سىن­دە جاسالعان. قاسىنا كەندىر ءدانىن ۇنتاق­تايتىن ارنايى قۇرال مەن ىدىس قويىلعان. پاتشايىم كوپ اۋىر­عان قارتاڭ ادامعا ۇقسايدى. ويتكەنى، قور­عان­نان تابىلعان ادامنىڭ تىستەرى سيرەپ، ومىرتقا سۇيەگى ءبىر-بىرىنە جابىسىپ قال­عان. بۇكىر ادام بولۋى دا مۇمكىن. الگى قۇرال­داردى ەمگە پايدا­لانعان سياقتى. وسىعان ۇقساس قۇرال بۇرىن قازىلعان قورعانداردىڭ بىرىنەن تابىلعان ەدى. قولا قۇتىنىڭ ەكى جاعىندا تەسىگى مەن تۇتىگى بار. ىشىندە التى-جەتى مالتا تاس جاتتى. ياعني كەندىردىڭ ءدانىن وسى ىدىسقا سالىپ، تاستى قىزدىرىپ قۇتىداعى سۋعا تاستاپ جىبەرەدى. وسىلايشا، بۋىرقانىپ ەكى ءتۇ­تىگىنەن شىققان بۋمەن ەمدەلگەن بولۋى كادىك. قاتتى اۋىرعان جان بول­عان­دىقتان و دۇنيەگە بارعاندا ەم-دومىنا قاجەت بولادى دەگەن ويمەن جانى­نا قويعان. سونداي-اق، بىرنەشە جىل­قى­نىڭ باسىنا اشەكەيلى بەتپەردە كيگى­زىل­گەن. ءبىر اتتىڭ باسىندا التىننان قۇيعان قۇستىڭ بەينەلەرى شىقتى. بۇعان دەيىن №10 قورعاندا تابىلعان اتتىڭ ەر-تۇرمانىنىڭ اشەكەيلەرىندە بىرنە­شە قوراز بەينەلەرى بەدەرلەنگەن بولاتىن. №19 قور­­عان دا قاتتى تونالعان. بىراق توناۋ­­شى­لار قابىر­دەگى مۇردەنى اياعىنان ءسۇي­رەپ تارتقان كەزدە باس كيىمىنىڭ ءبىر بولىگى ورنىندا قالىپ قالعان ەكەن. ياعني ەسىك قور­عانىنداعى «التىن ادامنىڭ» باس كيىمى­نە ۇقساس التىننان جاسالعان ساۋكەلە قال­دىق­تارى تابىلدى. وتە قىزىق ءارى قۇن­دى دۇنيە. بۇل – ەندى بوي جەتە باستاعان جاس قىز­دىڭ مۇردەسى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەكىنشى توپقا تيەسىلى قورعانداردا زاتتار از تابىل­عانى­­مەن، ونىڭ عىلىمي تۇيىندەردى تار­قاتۋ­داعى ماڭىزى زور. بۇل جەرلەۋ ورىندارىنىڭ ساۋلەتتىك قۇرىلىمى ەرەكشە بولىپ كەلەدى. ماسەلەن، تاستان قالانعان دوڭگەلەك شەڭبەردىڭ ىشىنە ادام مەن اتتاردى جاشىك­پەن دە، جاشىكسىز دە جەرلەگەن. وسى وبالاردان عۇندار مەن كونە تۇركى زامانى اراسىن­داعى بوس كەڭىس­تىكتى تولتىرۋعا قاجەتتى قۇندى ماتە­ريا­ل­دار تابىلدى. بۇل شارتتى تۇردە ءسانبي-جۋجان كەزەڭى اتالادى. ءتۇر­ك­ى­­لەردى ورحوننان التايعا كوشىرگەن ءسان­­بي­­لەر. تۇركىلەر تەمىر بالقىتىپ، ودان ءتۇر­لى قۇرال-جاراقتار قۇياتىن. كەيىن كوبەيىپ، سانى وسكەن تۇركىلەر 555 جىلى قوجايىندارىن تالقانداپ، جەكە مەم­لەكەتىن – العاشقى تۇرىك قاعا­نا­تىن قۇردى. مىنە، ەكىنشى توپقا جاتا­تىن قورعانداردان ءىى-IV عاسىرلار ارا­لى­­عىن­داعى وسى ءسانبي-جۋجاندارعا تيە­سى­لى مادەنيەت جۇرناقتارى تابىل­دى. ولار حۋننۋلاردى تالقانداۋ ارقىلى تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن، جەرگىلىكتى جۇرتپەن ارالاسىپ، ەرەكشە مادەنيەت جاساعان حالىق. سانبيلەردى پروتوتۇركىلەر، تۇركىتەكتەس حالىق دەپ اتاۋعا بولادى، دەدى ز.ساماشەۆ.

شىلىكتى شەجىرەسى

شىلىكتى جازىعىنداعى ساق وبالارىن قازۋعا جەتەكشىلىك جاساعان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدەش تولەۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، شىلىكتى دالاسى – شىعىس ءوڭى­رىندەگى ساق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەڭ كونە ەلي­­تار­لىق ەسكەرتكىشتەرى ورنالاسقان جەر. بۇل ەسكەرتكىشتەردى 1949-1970 جىل­­­­دار ارالىعىندا كەڭەستىك ارحەولوگ س.س.چەر­نيكوۆ زەرتتەدى. تاۋەلسىزدىك العان­نان كەيىن شىلىكتى وبالارىن زەرتتەۋدى 2003 جىلدان باستاپ «مادەني مۇرا» جوباسى شەڭبەرىندە قازاقستاندىق عالىمدار قولعا الدى. 2012 جىلى مەملەكەتتىك تاپ­سىرىس توقتاپ قال­عان­دىقتان، ءتورت جىل­دىق ۇزىلىستەن كەيىن شىلىك­تىدەگى زەرتتەۋ جۇمىستارى ارحەولوگيانى دامىتۋدىڭ وڭىرلىك باعدارلاماسى ارقىلى قايتا جال­عاستى. ءا.تولەۋباەۆ مۇندا ەرتە تەمىر ءداۋى­رىنە جاتاتىن 200-گە جۋىق ساق وبالارى بار ەكەنىن ايتتى. ونىڭ ىشىندە 50-گە تار­تا ەليتارلىق نەمەسە پاتشا وبالارى بار.

ەۋرازيا دالاسىندا ءدال شىلىكتى جازى­عىن­داعىداي ەليتارلىق وبالار تىعىز توپ­تاسقان ايماق وتە سيرەك كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – وسى وبالاردى زەرتتەۋ. بيىل №16 وبانى قازدىق. وبا­نىڭ بيىكتىگى – 8,6, ديام­ەترى – 88 مەتر. قازاق­ستاندا وسى ىسپەت­تى بيىك، وراسان ءىرى وبا سيرەك. قازۋ بارى­­سىندا توپى­راق وبانىڭ استىنان تاس وبا شىقتى. شىلىك­تىدەگى بۇرىن قازعان وبا­لار­دىڭ دا سىرتى توپىراق بولعانىمەن، استى­نان تاس وبا شىعاتىن. تاس وبا استىندا اعاش قابىرحانا ورنالاسادى. بۇل ساۋلەتتىك جاعىنان وتە ەرەكشە قۇرىلىمعا يە قورعان. مەن وسى ورايدا تاريحي ساۋلەت جوبالارىن زەرتتەۋمەن شۇعىلداناتىن بەلگىلى عالىمداردى شاقىرعانىمدى ايتايىن. ولار وبا قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلى ءارى ءجىتى ەسەپكە قۇرىلعان قۇرىلىمىنا تاڭعال­ع­ان­دارىن جاسىرمادى. وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆ وسى وبانىڭ ساۋلەتتىك ەرەك­شە­لىگىمەن جانە جادىگەرلەرىمەن تانىسا كەلە، ونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اسپان استى مۋزەيىن سالۋعا ۋادە بەرىپ وتىر. ەگەر ءبىز ءبىر جىل اياسىندا وبانى جاپپاساق، الداعى ۋاقىتتا ونىڭ عاسىرلار بويى ساقتالعان بەت-بەينەسى بۇزىلاتىن بولادى، دەدى ءا.تولەۋباەۆ.

عالىم وبانىڭ ورتاڭعى بولىگىندە تاس ءۇيىندىنىڭ جوقتىعى – وبانىڭ تونال­عاندىعىن كورسەتەتىن بىردەن-ءبىر بەلگى ەكەندىگىن جەتكىزدى. قازۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ بارىسىندا اعاش قابىرحانا شىقتى. وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە 6 مەتر، شى­عىس­تان باتىسقا 4 مەتر بولاتىن قابىرحانانىڭ اعاش بورەنەلەرىنىڭ ديا­مەترى 60 سانتيمەتردى قۇرايدى. بورە­نەلەردىڭ اراسى تاستارمەن بىتەلگەن. بۇل بۇرىن ءبىز قازعان وبالارعا دا، چەرنيكوۆ زەرتتەگەن وبالار قۇرىلىمىنا دا ۇقساس، دەدى ول. قاتتى قيراتىلىپ، تونالعانى بەل­گىلى بولدى. قيراعان سوڭ سۋ ءوتىپ، اعاش ءشىرۋ­گە شاق قالعان. قابىردە ەكى ادام قو­يىل­عان ەكەن. ونىڭ ءبىرى جاقسى ساقتالعان. التىن بۇيىمدار وسى قابىردەن تابىلىپتى. 2 مىڭعا جۋىق وتە ۇساق، ميكرو­سكوپيالىق قوڭىراۋشالار ىسپەتتى التىن مونشاقتاردى توپىراقتان ارشىپ الۋعا ءبىر اي ۋاقىت كەتتى. ودان ىرىلەۋ التىن اشەكەيلەردىڭ سانى 200-گە جۋىق. بۇل اشەكەيلەر شاشىلىپ قالعاندىقتان، ونى جەرلەۋ كەزىندەگى ۇلگىسىنە كەلتىرۋ مۇمكىن بولماعان. ال وڭ جاق قابىرحاناداعى ادام الدىڭعىداي ءسان-سالتاناتپەن جەرلەنبەگەن. ونىڭ ۇستىنە، باسى شىعىسقا قاراپ جاتىر. سونداي-اق، باس سۇيەگى بورەنەمەن جانشىلعان. بولجام بويىنشا، ول پاتشانىڭ قۇلدارىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن نەمەسە وبانى توناۋشىلار سۇيەكتى اۋدارىپ تاستاعان. بۇل سۇيەكتىڭ ءجوندى ساقتالماۋىنىڭ سەبەبى، توبەسىنىڭ شىممەن قالانۋى دەۋگە بولادى. شىم ىلعال وتكىزەتىندىكتەن اعاشتى شىرۋگە الىپ كەلەدى. جالپى العاندا، بۇل وبادا وتە ءىرى ساق بيلەۋشىسى جەرلەنگەنى انىقتالدى.

سونىمەن بىرگە، شىلىكتى جازىعىنداعى شا­عىن وبالاردىڭ ءبىرى سانالاتىن №7 قور­عاندا جىلقىمەن بىرگە جەرلەنگەن ادام مۇردەلەرى تابىلدى. ءا.تولەۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، جىلقىمەن بىرگە جەرلەۋ ءداستۇرى شىلىكتىدە بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن بولاتىن. وبانىڭ ۇستىڭگى بولىگىندە قولى مەن اياعى بايلانعان ايەل مۇردەسى، ودان 70 سان­تي­مەتر­دەي تومەندە ەرىنىڭ جەرلەنگەنى انىق­تالدى. بۇل دا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تىڭ جاڭا­لىقتىڭ ءبىرى.

اتاعى الىسقا كەتكەن ابلايكيت

بەلگىلى عالىم كارل بايپاقوۆ ورتاعاسىر­لىق ابلايكيت ەسكەرتكىشىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ءجونىن­دە اڭگىمەلەدى. ول جوڭعار شاپقىن­شى­لىعى كەزىندە شىعىس وڭىرىندە بوي كوتەر­گەن قامال-عيباداتحانانى زەرتتەۋ ءۇردى­سىن ەلىمىزدەگى بۋدديستىك ءىلىمنىڭ تارالۋى اياسىندا قاراستىرۋ كەرەكتىگىن جەت­كىزدى. ءبىر جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءۇندى­ستاندا پايدا بولعان بۋدديستىك ءىلىم جىبەك جولى ارقىلى تارالىپ، قىتاي جانە ورتا ازيا ارقىلى قازاقستانعا دا كەلدى. ەلىمىزدىڭ ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى جاعرافيالىق كوپىرلىك مىندەتى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستارعا عانا ەمەس، دىنارالىق قارىم-قاتىناستار ءۇشىن دە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. قازاقستاندا ورتا عاسىرلارداعى بۋدديستىك كەشەندەردىڭ بولعانىنا ءبىز جازبا دەرەكتەر ارقىلى دا، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ار­قى­لى دا قول جەتكىزىپ وتىرمىز، دەدى ك.باي­پاقوۆ. VII عاسىردا باتىس تۇرىك قاعا­ناتى­نىڭ بىرقاتار بيلەۋشىلەرى بۋدديزمگە قولداۋ كورسەتكەن. جەتىسۋ جەرىندەگى ورتا­عاسىرلىق قالالاردان دا بۋدديزم بەلگى­لەرى كوپتەپ تابىلعانىن، ويرات تايپالارى سالعان بۋددا لامالارىنىڭ عيبادات ورىندارى «كيت-حيت» اتالعانىن ايتقان عالىم ونىڭ كىرپىشتەن، ساباننان سالىنىپ، عيبادات ورنى بەكىنىس، شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق جانە تۇرعىن-جاي رەتىندە پاي­دا­لانىلعانىن جەتكىزدى. مۇنداي ورىن­دار پاۆلودار وبلىسى مەن سەمەي قالا­سى اۋماعىندا دا بولعان. ال ابلايكيت بەكىنى­سىن 1654 جىلى جوعارعى ەرتىستىڭ سول جا­عا­لاۋىندا، قالبا تاۋلارىنىڭ اراسى­نا ويرات بيلەۋشىسى ابلاي ءتايجى سالدىر­دى. بۋددالىق عيباداتحانانىڭ قىس­قاشا تاريحى وسى. ابلايكيت – XVII عاسىر­دىڭ 50-60 جىلدارىندا بۋددانىڭ ءىرى ورتا­لىق­تارىنىڭ ءبىرى بولدى. كەيىننەن وسكە­مەن بەكىنىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ي.م.ليحارەۆ­تىڭ جەتەكشىلىگىمەن كەلگەن ورىس وتريادى عيباداتحانا ورنىنان تيبەت پەن ويرات قولجازبالارىنىڭ، بۋددا يكون­دارى مەن قولا مۇسىندەرىنىڭ مول قورىن جانە تيبەت-موڭعول قولدانبالى-ءسان­دىك ونەر بۇيىمدارىن تاۋىپ، رەسەيگە الىپ كەتەدى. بۇل ەۋروپا­لىق تيبەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالا­عان قۇندى دۇنيەلەر بولاتىن. جالپى، ابلاي­كيت تۋرالى كوپتەگەن ساياحاتشى-عالىم­دار جازبا دەرەكتەر قالدىرعان. ونىڭ ءىشىن­دە قازاق دالاسىن ازياعا اشىلاتىن قاقپا ساناعان ءى پەتر دە وسى كەزەڭدە قازاق­ستان مەن ورتا ازيانى تانىپ-بىلۋگە كۇش سال­عان. كەشەننىڭ ساقتالىپ قالعان جوبا­سىنان ونىڭ سول كەزدەگى ەڭ ادەمى عيبا­دات­حانا­لاردىڭ ءبىرى بولعانىن كورۋگە بولادى. بۇل كەشەن قورعانىس ماقساتىن كوزدەگەندىك­تەن سىرتقى دۋالىنىڭ بارلىعى تاستان قالانعان. ونىڭ ءبىرشاما بولىگى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. بۋددا ءىلىمىن تاراتۋشى زايا-پانديتانىڭ ىقپالىمەن سالىنعان ابلايكيت عيباداتحاناسى اۋماعىندا بيىل مامىر ايىنان بەرى وبلىس اكىمىنىڭ باستاماسىمەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بەكىنىس قابىرعاسى مەن كەشەننىڭ كىرەبەرىسىنە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە وڭتۇستىك بولىگىندەگى جالپى اۋما­عى 520 شارشى مەتر بولاتىن جەر ار­شىلدى. بۇل كەشەننىڭ قورعانىسقا ارنال­عان قۇرىلىمىنىڭ جالپى ۇزىندىعى – 2125 مەتر. عيباداتحانا استىندا وڭتۇستىك جانە شىعىس جاعىنداعى تۇرعىنجاي مەن شارۋا­شى­لىققا پايدالانعان الاڭدار تاس قابىر­عامەن بولىنگەن. قابىرعادان 50 مەتر جەردە ارىق وتەدى. وسىلايشا، قامالدىڭ قورعانىس قابىلەتى تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزدەرىنە دە توتەپ بەرۋگە نەگىزدەلگەن. ياعني، سولتۇستىك باتىسقا قاراي تاۋلى جوتا، ال شىعىستان وڭتۇستىككە قاراي ارىق پەن بات­پاق بوگەتتەرى بار. قامالداعى تاس قابىر­عانىڭ قالىڭدىعى ءار جەردە ارقا­لاي بولىپ كەلەدى. جازىق جەردە 3,5 مەتر­گە دەيىن قالىڭداسا، جاۋ ءوتۋى قيىن تاۋلى بەتكەيلەردە 1,5 مەترگە دەيىن جۇ­قا­رادى. عيباداتحانا اۋماعى قيراتۋ مەن توناۋدان قاتتى زارداپ شەككەن. جەر­دىڭ بەتكى قاباتىندا شاتىر مەن كىرپىش، تاس قيراندىلارى وتە كوپ. قازبا جۇمىس­تارى كەزىندە 5 گرانيتتى باعاننىڭ ءتۇبىرى ساق­تال­­عانى بەلگىلى بولدى. جانىپ كەتكەن ءدىڭ­گەك اعاشتىڭ قالدىعىنان قىزىل ءتۇس­پەن بويال­عان ۇساق فراگمەنتتەر كەزدەستى. سون­داي-اق، عيبادات ورنىنىڭ شارۋاشىلىق ءبولى­گى مەن باسقا دا ينفراقۇرىلىمدارى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەلۋدە.

جيىندا ءسوز العان فيلوسوفيا عىلىم­دارى­­نىڭ دوكتورى، اكادەميك عاريفوللا ەسىم شىعىس ويشىلدارىنىڭ باستاۋىنداعى انا­حار­سيستىڭ التايدا تۋعانىن، سوندىقتان اتا-بابا تاريحىن تانۋ وڭىردە اناحارسيس تۇلعا­­سى مەن مۇراسىن جانە التاي اتاۋىن ءتيىم­­دى ناسيحاتتاۋدان باستالاتىنىن اتاپ ءوتتى.

شەتەلدىك عالىمدار نە دەيدى؟

كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن عالىمدار قاتىسقانىن جوعارىدا ايتتىق. ولاردىڭ دا پىكىرى سان-الۋان­دىعىمەن قۇندى. لوندون ۋنيۆەرسي­تەتت­ىك كوللەدجىنىڭ قولدانبالى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دومينيك پەررينگ: «بۇل باياندامالاردا قازىرگى قوعام­نىڭ ارحەولوگيالىق مۇرالاردى باس­قارۋىنىڭ كۇردەلىلىگىنە نازار اۋدارىلىپ وتىر. ارحەولوگيالىق تابىستاردان كەلە­لى ناتيجە كۇتەمىز. ءبىز ۇلىبريتانيا مى­سالىندا جانە قازاقستانداعى زەرتتەۋ ءتاج­ىري­بەلەرى نەگىزىندە شىعىس قازاقستان وبلى­سىنداعى باي مۇرانى پايدالانۋ مەن ساقتاۋ­دىڭ ءتيىمدى جولدارىن تالقىلادىق. ابلايكيت نىسانىنداعى جاڭا اشىلىمدار مەن وڭىردەگى باسقا دا ارحەولوگيالىق ەسكەرت­كىشتەر ارحەولوگيالىق مۇرالاردى باسقا­رۋدى جوسپارلاۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى تال­قى­سى­نا وزەك بولادى دەپ ويلايمىن»، دەدى.

ال سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ماتەريال­دىق مادەنيەت تاريحى ينستيتۋتى­نىڭ پروفەسسورى نيكولاي بوكوۆەنكو ەۋرازيا جازىعىنداعى كوشپەلى حالىقتار مادەنيەتىنە توقتالدى. ول ورال ماڭىنان تابىلعان ايرىقشا التىن بۇيىمداردىڭ ءى پەترگە جولدانۋى كوشپەندىلەردىڭ كونە وركەنيەتىنە كۇللى الەم نازارىن اۋدارعان وقيعا بولعانىن، وسىدان كەيىن قازاق دالاسىنا ەكسپەديتسيالار جىبەرىلە باستاعانىن جەتكىزدى. XVIII عاسىرداعى، اسىرەسە، ءى پەتردىڭ ءسىبىر جيناعىنان باس­تا­لا­تىن ارحەولوگيالىق ماتەريالداردى سارالاي كەلگەندە، ورالدان سىبىرگە دەيىن­گى ارالىقتا تۇرمىستىق مادەنيەت ءبىر-بىرىنە ۇقساعانىمەن، جەتىسۋ، ارال جانە شىعىس قازاقستانداعى ساقتار مادە­نيەتى، تاسمولا مادەنيەتى، مايەمەر-پازى­رىق مادەنيەتى مەن ورتا ەنيسەيدەگى تاعار، تۋۆا، موڭعوليانىڭ بۇعىلى تاس، سول­تۇس­تىك قىتايداعى كوشپەلىلەر، ەدىل بويىن­داعى سارمات جانە سولتۇستىك قارا تەڭىز ماڭىنداعى سكيف مادەنيەتىنىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بايقالادى، دەيدى ن.بوكوۆەنكو. رەسەيلىك عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى ساقتار داۋىرىنە جاتاتىن ارحەولوگيالىق مادەنيەت ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا مادەنيەتتەرىنىڭ اراسىن جالعاۋدا عانا ەمەس، بەعازى-ءداندىباي ىسپەتتى قولا داۋىرىنە تيەسىلى مادەنيەتپەن دە گەنەتيكالىق تۇرعى­داعى ورتاق دۇنيەلەرى كوپ. سونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىندەگى پازىرىق، ارجان مادەنيەتى مەن شىعىس وڭىرىندەگى بەرەل قورعاندارىنىڭ ءبىر كەزەڭگە تيەسىلى ارحەولوگيالىق تابىستارى عىلىمي تۇردە دايەكتەلدى. ساقتاردىڭ كونە مەتالل بال­قىتۋ، قارۋ-جاراق سوعۋ شەبەرلىگى مەن تۇرمىس-سالتى، زەرگەرلىك مادەنيەتى، جەرلەۋ عۇرپى تاڭعالدىرماي قويمايدى. سوندىقتان كوشپەندىلىكتىڭ وركەن جايعان وشاعى رەتىندە قازاقستان اۋماعى مەن باتىس التاي، تيان-شان تاۋلارىنا دەيىنگى ارالىقتىڭ قاراستىرىلۋىنىڭ نەگىزى بار. ن.بوكوۆەنكو مادەنيەتتەردىڭ قالىپ­تاسۋىندا العاشقى مىڭجىلدىقتىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن ەكەنىن، التايدا حالىق­تاردىڭ زور ءدۇمپۋى بولعانىن، وسى جەردەن باستالعان ۇلى قوزعالىس پەن كوشتىڭ سەبەبى ءالى بەلگىسىز بولىپ وتىرعانىن، ونىڭ نەگىزى كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن جاڭا قونىس ىزدەۋدە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

تۇركيانىڭ يزمير قالاسىنان كەلگەن تۇركى فولكلورىنىڭ دوكتورى، ەگەي ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۇركى الەمىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى مەتين ەكيچي كونە تۇركى تانىمىنداعى تۇستەردىڭ الاتىن ورنى مەن ونىڭ فيلوسوفيالىق نىشاندارى تۋرالى اڭگىمەلەدى. تۇركى الەمىندە باستاپقىدا نانىم رەتىندە پاي­دا­لا­نىلعان تۇستەردى قولدانۋ اياسى ۋاقىت وتە تارىلىپ، ادەبي ەڭبەكتەردە عانا كەز­دەسە­تىن بولدى. ماسەلەن، كونە تۇركى ۇعى­مىن­­داعى القىزىل ءتۇس – قان، كۇن شاپاعى، وت جالى­نى سياقتى تىرشىلىك بەلگىسى. ودان بار­لىق دۇنيەنى وزگەرتەتىن جاراتىلىس جىلۋى مەن جارىعىن كورۋگە بولادى. «ديۋاني-لۇعات ات-تۇرىك» ەڭبەگىندە عۇن­دار­دىڭ بايراعى مەن اسكەرىنىڭ نىشانى القىزىل ءتۇس بولعانى ايتىلادى. اتالعان ءسوزدىڭ «ال» ءتۇبىرى دە شەشىمدى جانە قۇپيا مانگە يە، دەيدى تۇركيالىق عالىم. تۇركىلىك تا­نىم نەگىزىندە «ال» ءتۇبىرىن جىكتەگەن مە­تين ەكيچي ادام اتا مەن حاۋا انا قول سوزعان الما جەمىسىنىڭ دە العاشقىدا «كوك» اتال­عا­نىن، كۇننىڭ نۇرىمەن پىسكەن كەزدە «ال­قى­زىل الماعا» اينالعانىن، وسى سياقتى «ال­تاي» ءتوپونيمىنىڭ دە «التىندى تاۋ» ءسوز­ىنىڭ ماعىناسىن بەرۋى مۇمكىن ەكەنىن جەتكىزدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى، ۆەنگريالىق ۆەرونيكا حورۆات ماجارلار ەلىندەگى، وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپاداعى كونە تەمىر عاسى­رىنا تيەسىلى ەسكەرتكىشتەردى ءوزى باسى-قاسىندا بولعان قازاقستاندىق قازبا جۇمىس­تارىنىڭ ناتيجەلەرىمەن سالىستىرا باياندادى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ كەڭ جاعرافيالىق كەڭىستىكتى قامتىعانىن كورسەتەدى.

البەتتە، قىرىقۇڭگىر ەسكەرتكىشى مەن ەلەكە سازىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ دا عىلىمي ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ابزال. ءبىز الداعى ۋاقىتتا ونداعى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنە توقتالاتىن بولامىز. ەڭ باستىسى، ارحەولوگيا بيىلدان باستاپ شىعىس ءوڭىرىنىڭ نەگىزگى بويتۇمارىنا اينالا­تىن بولادى. بۇل وبلىس اۋماعىنداعى ەتنو­تۋريزمنىڭ دامۋىنا دا قولايلى جاعداي جاساي­دى دەپ كۇتىلۋدە. وسى ماقساتتا «التاي – تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى» عى­لى­­­مي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى ءداس­تۇرلى تۇردە ارحەولوگيالىق تابىستاردى جا­ريا­­­لاي­تىن حالىقارالىق مىنبەر بولماق.

دۋمان اناش،

«ەگەمەن قازاقستان»

شىعىس قازاقستان وبلىسى