«Mäñgilik El» ideyasın bayıtadı

Biıl öñirdiñ özgeşe häm tereñ tarihına üñilgen jıl boldı. Alğaş ret Şığıs Qazaqstan oblısınıñ 2016-2018 jıldarğa arnalğan arheologiyalıq ğılımi-zertteu jwmıstarın jürgizudi damıtu josparı jüzege asırıla bastadı. Bağdarlamağa säykes, Katonqarağaydağı Berel qorğandarında, Zaysandağı Şilik­ti obalarında, Wlan audanındağı Ablay­kit qamal-ğibadathanasında, Abay auda­nın­dağı Qırıqüñgir eskertkişinde, Tar­ba­ğa­taydağı Eleke sazında qazba jwmıs­tarı jürgizildi. Atalğan zertteu jw­mıs­­tarı­nıñ nätijesi Öskemende ötken «Altay – türki äleminiñ altın besigi» ha­lıq­aralıq ğılımi-täj­iri­belik konferenciyası ayasında qorı­tındılandı. Alqalı bas­qosu­­ğa Fran­ciya, Oñtüstik Koreya, Resey jäne Moñ­ğoliya memleketteri elşilik­­teri­niñ dip­­lomat­tarı, Qazaqstan, Türkiya, Resey, Wlı­britaniya, Vengriya, Germa­niya, Pol'şa, Qıtay elderiniñ üzdik arheo­logtarı men türkitanuşıları qatıs­tı. Şara aldında konferenciyağa qatısu­şılar men öñir twrğındarı üş kiiz üyge qoyılğan qazba jwmıstarı kezinde tabılğan biregey bwyımdardı tamaşa­ladı. Eñ bastı jädigerler – «Altın adam» men Berel jazığındağı №11 qorğannan tabıl­ğan jılqınıñ köşirmeleri Mäde­n­iet sarayınıñ dälizinde jiınğa qatısu­şı­lardı qarsı aldı. Plenarlıq otırıs barısında ğalımdar arheologiya ğılı­mı­nıñ jäne Şığıs Qazaqstanda tabılğan tarihi jädigerlerdi saqtau men onı mwra­jayğa qoyudıñ özekti mäse­le­lerin talqıladı. Arheologtardıñ pikirin­şe, bwl – öñirdiñ mädeni jäne ekono­mi­kalıq damuına, turistik infra­qwrı­l­ımınıñ qalıptasuına jağımdı äser etedi.

Jiındı aşqan öñir basşısı Danial Ahmetov elimizdiñ jaña mädeni sayasa­tı­nıñ bastı strategiyası – Elbası Nwrswltan Nazarbaevtıñ «Mäñgilik El» ideyası ekenin atap ötip, altın besik – Altaydıñ adamzat mädenietiniñ köne oşaqtarınıñ biri ekenine toqtaldı.

– Ğılımi-zertteu jwmıstarın öñiri­mizde jürgizu qajettiligi kümän tudırmaydı. Mwnday jwmıstar zerttelgen nısandardı YUNESKO-nıñ älemdik mwralarınıñ qatarına qosu üşin qajetti teoriyalıq negizi men öñirimiz­diñ mädeni brendin qalıptastırıp, turis­tik äleuetiniñ artuına sep bol­maq. Qazba jwmıstarınıñ nätijesinde tabıl­ğan jädigerler oblısımızda qalıp, jas­tarı­mızdıñ patriottıq tär­­biesi üşin qızmet etetin boladı, – dedi D.Ahmetov. Aymaq basşısı qazba jw­mıs­tarı ke­zin­de tabılğan zattardıñ ob­lıstıq tari­hi-ölketanu mwrajayına beriletinin ayttı. Osı konferenciya­dan bir kün bwrın Katonqarağay auda­nı­nıñ Berel qorğandarında elimiz­de balaması joq aspan astındağı mwra­jay aşılğanın atap ötu kerek. Mwn­day mwra­jay kelesi jılı Şilikti jazı­ğın­da da salınbaq.

– Biılğı qazaqstandıq arheologiya­nıñ ülken jetistigi – Bereldegi №2 qor­ğannıñ üstine aşıq aspan astındağı muzeydiñ salınuı der edik. Öñir basşısı Danial Ahmetovtiñ qorğanmen tanısqan sätte birden şeşim qabıldağanına riza boldıq. Oblıs äkimi uädesin orındadı. Bwl – arheologiya ğılımına zor qoldau dep bilemiz. Öytkeni, bir aydıñ işinde jedel arheologiyalıq muzey salu ekiniñ biriniñ qolınan kele bermeydi. Öñir mädenieti üşin erekşe oqiğa bolğan aspanastı mwrajayınıñ keler wrpaqtı eljandılıqqa tärbieleudegi mañızı zor, – deydi Berel qorğandarına 20 jıldan beri zertteu jürgizip kele jatqan belgili arheolog Zeynolla Samaşev.

Berel bederleri

Endi biılğı jıldıñ ğılımi oljasına aynalğan arheologiyalıq qazba jwmıstarınıñ tabısı jöninde az-kem söz. Konferenciyada alğaşqılardıñ biri bolıp söz alğan Zeynolla Samaşev Altay­dağı arheologiyalıq qazbalardı eki topqa bölip qarauğa bolatının ayttı. Birinşisi, erte temir däuirindegi saqtar kezeñi. Osı kezeñ­ge tiesili №2 jäne №19 qorğanğa biıl qazba jwmıstarı jürgizildi. №2 qor­ğan­nan egde jastağı äyel mürdesi men jeti jılqı tabıldı. Patşa äuletinen şıq­qan­dıqtan märtebesine baylanıstı adammen birge jeti jılqını qoyğan. Biraq qor­ğan­­dağı altın bwyımdar tonalğan, köp zattar tabılmadı. Patşayımnıñ altın­­men ädiptelgen kiiminiñ keybir jwr­­naq­­tarı ğana saqtalıptı. Jüzdegen äşe­key­den twratın altın kiiminiñ, ökini­şke qaray, keybir böligi ğana qal­ğan. Son­day-aq, qoladan qwyılğan ayna tabıl­dı. Onıñ sabı jırtqış añ­nıñ beyne­sin­de jasalğan. Qasına kendir dänin wntaq­taytın arnayı qwral men ıdıs qoyılğan. Patşayım köp auır­ğan qartañ adamğa wqsaydı. Öytkeni, qor­ğan­nan tabılğan adamnıñ tisteri sirep, omırtqa süyegi bir-birine jabısıp qal­ğan. Bükir adam boluı da mümkin. Älgi qwral­dardı emge payda­lanğan siyaqtı. Osığan wqsas qwral bwrın qazılğan qorğandardıñ birinen tabılğan edi. Qola qwtınıñ eki jağında tesigi men tütigi bar. İşinde altı-jeti malta tas jattı. YAğni kendirdiñ dänin osı ıdısqa salıp, tastı qızdırıp qwtıdağı suğa tastap jiberedi. Osılayşa, buırqanıp eki tü­tiginen şıqqan bumen emdelgen boluı kädik. Qattı auırğan jan bol­ğan­dıqtan o düniege barğanda em-domına qajet boladı degen oymen janı­na qoyğan. Sonday-aq, birneşe jıl­qı­nıñ basına äşekeyli betperde kigi­zil­gen. Bir attıñ basında altınnan qwyğan qwstıñ beyneleri şıqtı. Bwğan deyin №10 qorğanda tabılğan attıñ er-twrmanınıñ äşekeylerinde birne­şe qoraz beyneleri bederlengen bolatın. №19 qor­­ğan da qattı tonalğan. Biraq tonau­­şı­lar qabir­degi mürdeni ayağınan süy­rep tartqan kezde bas kiiminiñ bir böligi ornında qalıp qalğan eken. YAğni Esik qor­ğanındağı «Altın adamnıñ» bas kiimi­ne wqsas altınnan jasalğan säukele qal­dıq­tarı tabıldı. Öte qızıq äri qwn­dı dünie. Bwl – endi boy jete bastağan jas qız­dıñ mürdesi.

Ğalımnıñ aytuınşa, ekinşi topqa tiesili qorğandarda zattar az tabıl­ğanı­­men, onıñ ğılımi tüyinderdi tar­qatu­dağı mañızı zor. Bwl jerleu orındarınıñ säulettik qwrılımı erekşe bolıp keledi. Mäselen, tastan qalanğan döñgelek şeñberdiñ işine adam men attardı jäşik­pen de, jäşiksiz de jerlegen. Osı obalardan ğwndar men köne türki zamanı arasın­dağı bos keñis­tikti toltıruğa qajetti qwndı mate­ria­l­dar tabıldı. Bwl şarttı türde sänbi-jujan kezeñi ataladı. Tür­k­i­­lerdi Orhonnan Altayğa köşirgen sän­­bi­­ler. Türkiler temir balqıtıp, odan tür­li qwral-jaraqtar qwyatın. Keyin köbeyip, sanı ösken türkiler 555 jılı qojayındarın talqandap, jeke mem­leketin – alğaşqı Türik qağa­na­tın qwrdı. Mine, ekinşi topqa jata­tın qorğandardan İİ-IV ğasırlar ara­lı­­ğın­dağı osı sänbi-jujandarğa tie­si­li mädeniet jwrnaqtarı tabıl­dı. Olar hunnulardı talqandau arqılı tarih sahnasına köterilgen, jergilikti jwrtpen aralasıp, erekşe mädeniet jasağan halıq. Sänbilerdi prototürkiler, türkitektes halıq dep atauğa boladı, dedi Z.Samaşev.

Şilikti şejiresi

Şilikti jazığındağı saq obaların qazuğa jetekşilik jasağan äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universitetiniñ professorı Äbdeş Töleubaevtıñ aytuınşa, Şilikti dalası – Şığıs öñi­rindegi saq eskertkişteriniñ eñ köne eli­­tar­lıq eskertkişteri ornalasqan jer. Bwl eskertkişterdi 1949-1970 jıl­­­­dar aralığında keñestik arheolog S.S.Çer­nikov zerttedi. Täuelsizdik alğan­nan keyin Şilikti obaların zertteudi 2003 jıldan bastap «Mädeni mwra» jobası şeñberinde qazaqstandıq ğalımdar qolğa aldı. 2012 jılı memlekettik tap­sırıs toqtap qal­ğan­dıqtan, tört jıl­dıq üzilisten keyin Şilik­tidegi zertteu jwmıstarı arheologiyanı damıtudıñ öñirlik bağdarlaması arqılı qayta jal­ğastı. Ä.Töleubaev mwnda erte temir däui­rine jatatın 200-ge juıq saq obaları bar ekenin ayttı. Onıñ işinde 50-ge tar­ta elitarlıq nemese patşa obaları bar.

Euraziya dalasında däl Şilikti jazı­ğın­dağıday elitarlıq obalar tığız top­tasqan aymaq öte sirek kezdesedi. Bizdiñ maqsatımız – osı obalardı zertteu. Biıl №16 obanı qazdıq. Oba­nıñ biiktigi – 8,6, diam­etri – 88 metr. Qazaq­standa osı ispet­ti biik, orasan iri oba sirek. Qazu barı­­sında topı­raq obanıñ astınan tas oba şıqtı. Şilik­tidegi bwrın qazğan oba­lar­dıñ da sırtı topıraq bolğanımen, astı­nan tas oba şığatın. Tas oba astında ağaş qabirhana ornalasadı. Bwl säulettik jağınan öte erekşe qwrılımğa ie qorğan. Men osı orayda tarihi säulet jobaların zertteumen şwğıldanatın belgili ğalımdardı şaqırğanımdı aytayın. Olar oba qwrılısınıñ kürdeli äri jiti esepke qwrılğan qwrılımına tañğal­ğ­an­darın jasırmadı. Oblıs äkimi Danial Ahmetov osı obanıñ säulettik erek­şe­ligimen jäne jädigerlerimen tanısa kele, onı saqtap qalu üşin aspan astı muzeyin saluğa uäde berip otır. Eger biz bir jıl ayasında obanı jappasaq, aldağı uaqıtta onıñ ğasırlar boyı saqtalğan bet-beynesi bwzılatın boladı, dedi Ä.Töleubaev.

Ğalım obanıñ ortañğı böliginde tas üyindiniñ joqtığı – obanıñ tonal­ğandığın körsetetin birden-bir belgi ekendigin jetkizdi. Qazu jwmıstarın jalğastıru barısında ağaş qabirhana şıqtı. Oñtüstikten soltüstikke 6 metr, şı­ğıs­tan batısqa 4 metr bolatın qabirhananıñ ağaş böreneleriniñ dia­metri 60 santimetrdi qwraydı. Böre­nelerdiñ arası tastarmen bitelgen. Bwl bwrın biz qazğan obalarğa da, Çernikov zerttegen obalar qwrılımına da wqsas, dedi ol. Qattı qiratılıp, tonalğanı bel­gili boldı. Qirağan soñ su ötip, ağaş şiru­ge şaq qalğan. Qabirde eki adam qo­yıl­ğan eken. Onıñ biri jaqsı saqtalğan. Altın bwyımdar osı qabirden tabılıptı. 2 mıñğa juıq öte wsaq, mikro­skopiyalıq qoñırauşalar ispetti altın monşaqtardı topıraqtan arşıp aluğa bir ay uaqıt ketti. Odan irileu altın äşekeylerdiñ sanı 200-ge juıq. Bwl äşekeyler şaşılıp qalğandıqtan, onı jerleu kezindegi ülgisine keltiru mümkin bolmağan. Al oñ jaq qabirhanadağı adam aldıñğıday sän-saltanatpen jerlenbegen. Onıñ üstine, bası şığısqa qarap jatır. Sonday-aq, bas süyegi börenemen janşılğan. Boljam boyınşa, ol patşanıñ qwldarınıñ biri boluı mümkin nemese obanı tonauşılar süyekti audarıp tastağan. Bwl süyektiñ jöndi saqtalmauınıñ sebebi, töbesiniñ şımmen qalanuı deuge boladı. Şım ılğal ötkizetindikten ağaştı şiruge alıp keledi. Jalpı alğanda, bwl obada öte iri saq bileuşisi jerlengeni anıqtaldı.

Sonımen birge, Şilikti jazığındağı şa­ğın obalardıñ biri sanalatın №7 qor­ğanda jılqımen birge jerlengen adam mürdeleri tabıldı. Ä.Töleubaevtıñ aytuınşa, jılqımen birge jerleu dästüri Şiliktide bwrın-soñdı kezdespegen bolatın. Obanıñ üstiñgi böliginde qolı men ayağı baylanğan äyel mürdesi, odan 70 san­ti­metr­dey tömende eriniñ jerlengeni anıq­taldı. Bwl da zertteudi qajet etetin tıñ jaña­lıqtıñ biri.

Atağı alısqa ketken Ablaykit

Belgili ğalım Karl Baypaqov ortağasır­lıq Ablaykit eskertkişiniñ erekşelikteri jönin­de äñgimeledi. Ol joñğar şapqın­şı­lığı kezinde Şığıs öñirinde boy köter­gen qamal-ğibadathananı zertteu ürdi­sin elimizdegi buddistik ilimniñ taraluı ayasında qarastıru kerektigin jet­kizdi. Bir jarım mıñ jıl bwrın Ündi­standa payda bolğan buddistik ilim Jibek jolı arqılı taralıp, Qıtay jäne Orta Aziya arqılı Qazaqstanğa da keldi. Elimizdiñ Europa men Aziya arasındağı jağrafiyalıq köpirlik mindeti sauda-ekonomikalıq baylanıstarğa ğana emes, dinaralıq qarım-qatınastar üşin de mañızdı röl atqardı. Qazaqstanda orta ğasırlardağı buddistik keşenderdiñ bolğanına biz jazba derekter arqılı da, arheologiyalıq qazba jwmıstarı ar­qı­lı da qol jetkizip otırmız, dedi K.Bay­paqov. VII ğasırda Batıs Türik qağa­natı­nıñ birqatar bileuşileri buddizmge qoldau körsetken. Jetisu jerindegi orta­ğasırlıq qalalardan da buddizm belgi­leri köptep tabılğanın, oyrat taypaları salğan budda lamalarınıñ ğibadat orındarı «kit-hit» atalğanın aytqan ğalım onıñ kirpişten, sabannan salınıp, ğibadat ornı bekinis, şaruaşılıq-twrmıstıq jäne twrğın-jay retinde pay­da­lanılğanın jetkizdi. Mwnday orın­dar Pavlodar oblısı men Semey qala­sı aumağında da bolğan. Al Ablaykit bekini­sin 1654 jılı Joğarğı Ertistiñ sol ja­ğa­lauında, Qalba taularınıñ arası­na oyrat bileuşisi Ablay täyji saldır­dı. Buddalıq ğibadathananıñ qıs­qaşa tarihı osı. Ablaykit – XVII ğasır­dıñ 50-60 jıldarında buddanıñ iri orta­lıq­tarınıñ biri boldı. Keyinnen Öske­men bekinisiniñ negizin qalauşı I.M.Liharev­tiñ jetekşiligimen kelgen orıs otryadı ğibadathana ornınan tibet pen oyrat qoljazbalarınıñ, budda ikon­darı men qola müsinderiniñ mol qorın jäne tibet-moñğol qoldanbalı-sän­dik öner bwyımdarın tauıp, Reseyge alıp ketedi. Bwl europa­lıq tibettanu ğılımınıñ negizin qala­ğan qwndı dünieler bolatın. Jalpı, Ablay­kit turalı köptegen sayahatşı-ğalım­dar jazba derekter qaldırğan. Onıñ işin­de qazaq dalasın Aziyağa aşılatın qaqpa sanağan İ Petr de osı kezeñde Qazaq­stan men Orta Aziyanı tanıp-biluge küş sal­ğan. Keşenniñ saqtalıp qalğan joba­sınan onıñ sol kezdegi eñ ädemi ğiba­dat­hana­lardıñ biri bolğanın köruge boladı. Bwl keşen qorğanıs maqsatın közdegendik­ten sırtqı dualınıñ barlığı tastan qalanğan. Onıñ birşama böligi büginge deyin saqtalğan. Budda ilimin taratuşı Zaya-Panditanıñ ıqpalımen salınğan Ablaykit ğibadathanası aumağında biıl mamır ayınan beri oblıs äkiminiñ bastamasımen arheologiyalıq qazba jwmıstarı jürgizildi. Bekinis qabırğası men keşenniñ kireberisine jürgizilgen qazba jwmıstarı nätijesinde oñtüstik böligindegi jalpı auma­ğı 520 şarşı metr bolatın jer ar­şıldı. Bwl keşenniñ qorğanısqa arnal­ğan qwrılımınıñ jalpı wzındığı – 2125 metr. Ğibadathana astında oñtüstik jäne şığıs jağındağı twrğınjay men şarua­şı­lıqqa paydalanğan alañdar tas qabır­ğamen bölingen. Qabırğadan 50 metr jerde arıq ötedi. Osılayşa, qamaldıñ qorğanıs qabileti tabiğattıñ tosın minezderine de tötep beruge negizdelgen. YAğni, soltüstik batısqa qaray taulı jota, al şığıstan oñtüstikke qaray arıq pen bat­paq bögetteri bar. Qamaldağı tas qabır­ğanıñ qalıñdığı är jerde ärqa­lay bolıp keledi. Jazıq jerde 3,5 metr­ge deyin qalıñdasa, jau ötui qiın taulı betkeylerde 1,5 metrge deyin jw­qa­radı. Ğibadathana aumağı qiratu men tonaudan qattı zardap şekken. Jer­diñ betki qabatında şatır men kirpiş, tas qirandıları öte köp. Qazba jwmıs­tarı kezinde 5 granitti bağannıñ tübiri saq­tal­­ğanı belgili boldı. Janıp ketken diñ­gek ağaştıñ qaldığınan qızıl tüs­pen boyal­ğan wsaq fragmentter kezdesti. Son­day-aq, ğibadat ornınıñ şaruaşılıq böli­gi men basqa da infraqwrılımdarı büge-şigesine deyin zerttelude.

Jiında söz alğan filosofiya ğılım­darı­­nıñ doktorı, akademik Ğarifolla Esim Şığıs oyşıldarınıñ bastauındağı Ana­har­sistiñ Altayda tuğanın, sondıqtan ata-baba tarihın tanu öñirde Anaharsis twlğa­­sı men mwrasın jäne Altay atauın tiim­­di nasihattaudan bastalatının atap ötti.

Şeteldik ğalımdar ne deydi?

Konferenciya jwmısına alıs-jaqın şet elderden ğalımdar qatısqanın joğarıda ayttıq. Olardıñ da pikiri san-aluan­dığımen qwndı. London universi­tett­ik kolledjiniñ qoldanbalı arheologiya institutınıñ direktorı Dominik Perring: «Bwl bayandamalarda qazirgi qoğam­nıñ arheologiyalıq mwralardı bas­qaruınıñ kürdeliligine nazar audarılıp otır. Arheologiyalıq tabıstardan kele­li nätije kütemiz. Biz Wlıbritaniya mı­salında jäne Qazaqstandağı zertteu täj­iri­beleri negizinde Şığıs Qazaqstan oblı­sındağı bay mwranı paydalanu men saqtau­dıñ tiimdi joldarın talqıladıq. Ablaykit nısanındağı jaña aşılımdar men öñirdegi basqa da arheologiyalıq eskert­kişter arheologiyalıq mwralardı basqa­rudı josparlaudıñ wzaq merzimdi tal­qı­sı­na özek boladı dep oylaymın», dedi.

Al Sankt-Peterburg qalasındağı Material­dıq mädeniet tarihı institutı­nıñ professorı Nikolay Bokovenko Euraziya jazığındağı köşpeli halıqtar mädenietine toqtaldı. Ol Oral mañınan tabılğan ayrıqşa altın bwyımdardıñ İ Petrge joldanuı köşpendilerdiñ köne örkenietine külli älem nazarın audarğan oqiğa bolğanın, osıdan keyin qazaq dalasına ekspediciyalar jiberile bastağanın jetkizdi. XVIII ğasırdağı, äsirese, İ Petrdiñ Sibir jinağınan bas­ta­la­tın arheologiyalıq materialdardı saralay kelgende, Oraldan Sibirge deyin­gi aralıqta twrmıstıq mädeniet bir-birine wqsağanımen, Jetisu, Aral jäne Şığıs Qazaqstandağı saqtar mäde­nieti, tasmola mädenieti, mayemer-pazı­rıq mädenieti men Orta Eniseydegi tağar, Tuva, Moñğoliyanıñ bwğılı tas, Sol­tüs­tik Qıtaydağı köşpeliler, Edil boyın­dağı sarmat jäne Soltüstik Qara teñiz mañındağı skif mädenietiniñ jerleu ğwrıptarında özindik erekşelikter bayqaladı, deydi N.Bokovenko. Reseylik ğalımnıñ aytuınşa, Qazaqstandağı saqtar däuirine jatatın arheologiyalıq mädeniet Ortalıq Aziya men Europa mädenietteriniñ arasın jalğauda ğana emes, beğazı-dändibay ispetti qola däuirine tiesili mädenietpen de genetikalıq twrğı­dağı ortaq dünieleri köp. Sonıñ işinde Reseydiñ Sibir ölkesindegi Pazırıq, Arjan mädenieti men Şığıs öñirindegi Berel qorğandarınıñ bir kezeñge tiesili arheologiyalıq tabıstarı ğılımi türde däyekteldi. Saqtardıñ köne metall bal­qıtu, qaru-jaraq soğu şeberligi men twrmıs-saltı, zergerlik mädenieti, jerleu ğwrpı tañğaldırmay qoymaydı. Sondıqtan köşpendiliktiñ örken jayğan oşağı retinde Qazaqstan aumağı men Batıs Altay, Tyan'-Şan' taularına deyingi aralıqtıñ qarastırıluınıñ negizi bar. N.Bokovenko mädenietterdiñ qalıp­tasuında alğaşqı mıñjıldıqtıñ mañızı öte ülken ekenin, Altayda halıq­tardıñ zor dümpui bolğanın, osı jerden bastalğan wlı qozğalıs pen köştiñ sebebi äli belgisiz bolıp otırğanın, onıñ negizi klimattıñ özgerui men jaña qonıs izdeude boluı mümkin ekenin atap ötti.

Türkiyanıñ Izmir qalasınan kelgen türki fol'klorınıñ doktorı, Egey universiteti janındağı türki älemin zertteu institutınıñ professorı Metin Ekiçi köne türki tanımındağı tüsterdiñ alatın ornı men onıñ filosofiyalıq nışandarı turalı äñgimeledi. Türki äleminde bastapqıda nanım retinde pay­da­la­nılğan tüsterdi qoldanu ayası uaqıt öte tarılıp, ädebi eñbekterde ğana kez­dese­tin boldı. Mäselen, köne türki wğı­mın­­dağı alqızıl tüs – qan, kün şapağı, ot jalı­nı siyaqtı tirşilik belgisi. Odan bar­lıq dünieni özgertetin jaratılıs jıluı men jarığın köruge boladı. «Diuani-lwğat at-Türik» eñbeginde ğwn­dar­dıñ bayrağı men äskeriniñ nışanı alqızıl tüs bolğanı aytıladı. Atalğan sözdiñ «al» tübiri de şeşimdi jäne qwpiya mänge ie, deydi türkiyalıq ğalım. Türkilik ta­nım negizinde «al» tübirin jiktegen Me­tin Ekiçi Adam ata men Haua ana qol sozğan alma jemisiniñ de alğaşqıda «kök» atal­ğa­nın, künniñ nwrımen pisken kezde «al­qı­zıl almağa» aynalğanın, osı siyaqtı «Al­tay» toponiminiñ de «altındı tau» söz­iniñ mağınasın berui mümkin ekenin jetkizdi.

Äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universitetiniñ doktorantı, vengriyalıq Veronika Horvat Majarlar elindegi, Oñtüstik-Şığıs Europadağı köne temir ğası­rına tiesili eskertkişterdi özi bası-qasında bolğan qazaqstandıq qazba jwmıs­tarınıñ nätijelerimen salıstıra bayandadı. Onıñ aytuınşa, bwl köşpendiler mädenietiniñ keñ jağrafiyalıq keñistikti qamtığanın körsetedi.

Älbette, Qırıqüñgir eskertkişi men Eleke sazındağı arheologiyalıq qazba jwmıstarınıñ da ğılımi erekşelikteri bar ekenin ayta ketken abzal. Biz aldağı uaqıtta ondağı qazba jwmıstarınıñ nätijesine toqtalatın bolamız. Eñ bastısı, arheologiya biıldan bastap Şığıs öñiriniñ negizgi boytwmarına aynala­tın boladı. Bwl oblıs aumağındağı etno­turizmniñ damuına da qolaylı jağday jasay­dı dep kütilude. Osı maqsatta «Altay – türki äleminiñ altın besigi» ğı­lı­­­mi-täjiribelik konferenciyası däs­türli türde arheologiyalıq tabıstardı ja­riya­­­lay­tın halıqaralıq minber bolmaq.

Duman ANAŞ,

«Egemen Qazaqstan»

Şığıs Qazaqstan oblısı