«ايداھاردىڭ باقىلاۋى» نەمەسە «ماو ستيلىندەگى الەۋمەتتىك باقىلاۋ». قىتاي شەنەۋنىكتەرى ەلدىڭ ورتالىق بولىگىندە ەنگىزگەن، كوروناۆيرۋستىڭ تاراۋىن توقتاتۋ ءۇشىن جاساعان شارالارى حالىق اراسىندا وسىنداي اتاۋعا يە بولدى.
قىتاي بيلىگى كوروناۆيرۋس پەن ونىڭ سالدارىنان تۋىندايتىن COVID-19 اۋرۋىنىڭ قاۋپىن تۇسىنگەن بويدا جۇزدەگەن ميلليون ادامدى كارانتينگە جاۋىپ، باقىلاۋعا الدى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى مەن قىتاي ەپيدەميولوگتارى ميسسياسىنىڭ دەرەگىنشە، ەلدە «اۋرۋدى توقتاتۋ ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەڭ قاتال ءارى جەدەل شارالار جۇزەگە اسقان».
مۇنداي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قىتاي سياقتى اۆتوريتارلى ەلدە عانا مۇمكىن بولسا كەرەك. وسى اپتادا جاريالانعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، قاتاڭ شارالار ناتيجە بەرگەنگە ۇقسايدى.
ناۋرىزدىڭ 18-ءى كۇنى بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ۆيرۋسقا قارسى قىتاي بيلىگىنىڭ ءۇش ايعا سوزىلعان كۇرەسى العاشقى ناتيجەسىن بەردى. رەسمي پەكين ەل ىشىندە كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا فاكتىلەرى تىركەلمەگەنىن، ال ينفەكتسيا جۇقتىرعان ونداعان ناۋقاس شەتەلدەن كەلگەنىن حابارلادى. ال قىتايدا كوروناۆيرۋستى توقتاتۋ شارالارى ناتيجە بەرە باستاعان تۇستا يتاليادا قازا تاپقاندار بەس مىڭنان ادامنان اسىپ كەتتى. بۇل قىتايداعى ۆيرۋس قۇرباندارىنىڭ سانىنان (3270 ادام) الدەقايدا كوپ. باسقا ەلدەردىڭ بيلىگى جاعدايدىڭ قاۋىپتىلىگىن ەسكەرىپ، پاندەمياعا بايلانىستى باقىلاۋ شارالارىن كۇشەيتتى.
باسقا التى مەملەكەت — يتاليا، يسپانيا، گەرمانيا، اقش، يران مەن فرانتسيادا —COVID-19 دەرتىنە شالدىققاندار سانى قىتايدىڭ كورسەتكىشىن باسىپ وزعان. ناۋرىزدىڭ 23-ىندەگى دەرەك بويىنشا، قىتايدا كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان 72 700 ادام دەرتىنەن ايىققان، التى جارىم مىڭ ادام ءالى دە ەمدەلىپ جاتىر.
قىتايداعى بۇل دەرەكتەر الەم حالقىنا ءۇمىت سىيلايدى.
پاندەميانىڭ ەكىنشى تولقىنى بولا ما؟
1,4 ميلليارد حالقى بار قىتايدا كوروناۆيرۋسقا قارسى كۇرەستىڭ ناتيجە بەرە باستاعانىن قۋانا حابارلاپ جاتقانىنا قاراماستان، ساراپشىلار كەلەسى جىلى جاپپاي كارانتين تاعى بىرنەشە رەت قايتالانۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتەدى.
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قىتاي مەن باسقا مەملەكەتتەردە قازىرگى جاعداي باسىلعان سوڭ، ۆيرۋستىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالۋى مۇمكىن. ناۋرىزدىڭ 23-ءى كۇنگى دەرەك بويىنشا، الەمدە 335 مىڭ ادام كوروناۆيرۋس جۇقتىرىپ، 14 700 ازامات ينفەكتسيا سالدارىنان كوز جۇمعان.
ازياعا ۆيرۋس قايتا كەلۋ قاۋپى ءورشىپ، الەمدە ۆيرۋس جۇقتىرعاندار سانى كۇرت وسكەن تۇستا «قىتاي جەلتوقساننىڭ باسىندا تاراي باستاعان ۆيرۋس جايلى اقپاراتتى الەمنەن جانە عالىمداردان جاسىردى، اۋرۋ تۋرالى ايتقانداردى جازالادى» دەگەن سىن ەكىنشى كەزەككە سىرعىدى. ال پەكين مۇنداي سىنعا قاراماستان الەم ەلدەرىنە قىتايلىق ساراپشىلار جيناعان دەرەكتەردى ۇسىنىپ، مەديتسينالىق ماسكا مەن وزگە دە قۇرالدار تيەلگەن ۇشاقتارىن كومەككە جىبەرىپ جاتىر.
دەرت شىرقاۋ شەگىنە جەتەردەن ءبىر اي بۇرىن قىتايداعى تانىمال تۇلعالار ۆيرۋستىڭ ورشۋىنە كىنالىلەردى ىزدەۋ ماسەلەسىن جاسىرۋ ءۇشىن پەكيننىڭ اقش، ەۋروپا جانە باسقا ەلدەرگە كومەك بەرىپ جاتقانى جايلى ايتىپ، جۇرت نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا تىرىستى.
امەريكالىق Politico ساياسي جۋرنالى مۇنى «پەكيننىڭ ناشار دايىندالعان پيار-ناۋقانى» دەپ اتادى.
اقش-تا كوروناۆيرۋستى «قىتاي ۆيرۋسى» دەپ اتاۋعا بايلانىستى داۋ تۋدى. بىرقاتار شەنەۋنىك، اسىرەسە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى كوروناۆيرۋستى «ۋحان ۆيرۋسى» دەپ اتاپ ءجۇر. ناۋرىزدىڭ 17-ءسى كۇنى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا كوروناۆيرۋستى بىرنەشە رەت «ۋحان ۆيرۋسى» دەپ، «[قىتاي شەنەۋنىكتەرى] جۇرگىزىپ وتىرعان جالعان اقپارات ناۋقانى – جاۋاپكەرشىلىكتى باسقانىڭ موينىنا جۇكتەۋ امالى» دەدى.
«ۋحان ۆيرۋسى تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ قىتاي ۇكىمەتى ەستىگەنىن بىلەمىز. بۇل ولارعا بار جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى. قىتاي ۇكىمەتى ۆيرۋسقا نازار اۋدارىپ، «بىزدە ماسەلە تۋدى، بۇل بۇرىن بولماعان جاعداي جانە ۆيرۋس ايتارلىقتاي قاۋىپتى» دەپ دابىل قاعۋى كەرەك ەدى. الەم قىتايدىڭ ىشىندە بولعان قاۋىپ تۋرالى وتە كەش ەستىدى» دەدى پامپەو.
جاڭا جانە بەيتانىس جاۋ
گەنەتيكالىق ساراپتاماعا سايكەس، جاڭا كوروناۆيرۋس جانۋاردان ادامعا قاراشا ايىنىڭ ءۇشىنشى اپتاسىندا جۇققان. ينفەكتسيا جۇقتىرۋدىڭ العاشقى فاكتىلەرى حۋبەي پروۆينتسياسىنىڭ حالىق تىعىز ورنالاسقان ۋحان قالاسىندا تىركەلگەن.
ازىرگە كوروناۆيرۋسقا قارسى ەكپە جوق. قازىر دارىگەرلەر COVID-19 دەرتىن قوسالقى تەراپيامەن ەمدەپ، قولدا بار پرەپاراتتاردى قولدانىپ جاتىر. كوپ ساراپشى «كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينانى جاپپاي قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن ءبىر جىلدان 18 ايعا دەيىن ۋاقىت كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى.
قاڭتار ايىنىڭ سوڭىندا الەم ەلدەرى عالامدىق قاۋىپتى باعالاۋعا تىرىسىپ جاتقاندا قىتايدىڭ ۆيرۋستىڭ تارالۋى تۋرالى اقپاراتتى جاسىرۋى باستى نازارعا ءىلىندى.
اقپاننىڭ 3-ءى كۇنى ۆيرۋستان قازا تاپقاندار سانى 400-گە جەتىپ، ينفەكتسيا جۇقتىرعان ادامداردىڭ قاتارى كۇرت وسكەندە، قىتايدىڭ بيلەۋشى كوممۋنيستىك پارتياسى كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋى «باسقارۋ جۇيەسىنە ۇلكەن سىناق» بولاتىنىن مويىندادى.
وسى اپتادا كومپارتيا كوروناۆيرۋستىڭ قاۋپى تۋرالى ەسكەرتۋگە تىرىسقان دارىگەرگە قاتاڭ شارا قولدانعان رەسمي تۇلعالاردى اشىق سىنادى. پوليتسەيلەر كەشىرىم سۇرادى. قاڭتار ايىنىڭ باسىندا وفتالمولوگ لي ۆەنليان ينفەكتسيا جۇقتىرىپ، ءبىر ايدان كەيىن COVID-19 دەرتىنەن كوز جۇمعان. ول تەز تارالا باستاعان اۋرۋعا دەرەۋ كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەپ دابىل قاققان. بىراق ونى پوليتسيا جالعان اقپارات تاراتتى دەپ ايىپتاعان ەدى.
اقپان ايىنىڭ باسىندا قىتايدا اۋرۋ تەز تاراپ، بىرنەشە ەلدە ۆيرۋس جۇقتىرعان ازاماتتار تىركەلگەن كەزدە، ونداعان ميلليون قىتاي CCTV مەملەكەتتىك ارناسىنىڭ ەفيرىنەن 10 كۇن ىشىندە COVID-19 جۇقتىرعان ناۋقاستارعا ارنالعان 2600 ورىندىق اۋرۋحانانىڭ قالاي سالىنعانىن تاماشالادى.
ۋحانداعى اۋرۋحانا قۇرىلىسىنا باسقا مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى دا كۋا بولدى. جاپونيالىق Nikkei Asian Review باسىلىمى قىتايلىق كورەرمەندەر قۇرىلىستا پايدالعان كراندارعا Little Yellow جانە Little Blue دەگەن اتاۋ بەرگەنىن جازدى. شىن مانىندە بۇل جاعداي الدا قيىن كۇندەر كەلە جاتقانىن، باياۋ قيمىلداۋعا بولمايتىنىن انىق كورسەتكەن ەدى.
كارانتين جانە ادام قۇقىعى
قىتاي ۆيرۋستىڭ تارالۋىن قاتال كارانتين، «big data» مەن جاساندى ينتەللەكتىڭ قۇرىلعىلارىنىڭ كومەگىمەن توقتاتتى دەۋگە بولادى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ديرەكتورى تەدروس ادحانوم گەبرەيەسۋس قىتايعا قاڭتار ايىندا جولداعان حاتىندا ۆيرۋسقا قارسى شارالار «قىتاي حالقىنا الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان اسەر ەتىپ جاتىر» دەپ جازدى.
New York Times باسىلىمىنىڭ ەسەبىنشە, الەۋمەتتىك وقشاۋلاۋ كەزىندە 760 ميلليون قىتايلىق ۇيدە وتىرۋعا ءماجبۇر بولعان.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگىنشە، جاساندى ينتەللەكت كومەگىمەن ادامنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن اجىراتۋ تەحنولوگيالارى جانە «big data” قۇرالدارى ناۋقاستارمەن بايلانىسقا تۇسكەندەردى انىقتاۋ جانە حالىقتىڭ ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن توپتارىن باقىلاۋ ماقساتىندا قولدانىلعان.
حالىقارالىق Human Rights Watch (HRW) قۇقىق قورعاۋ ۇيىمى قىتايلىق وقشاۋلاۋ ءادىسىنىڭ قاتاڭدىعىن، ازاماتتاردى ءجون-جوسىقسىز ۇستاۋ شاراسىن سىنادى. ۇيىم قىتايلىق قاتاڭ شارالاردان زارداپ شەككەندەردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. تىزىمدە تۋىستارى كارانتينگە جاتقىزىلعاننان كەيىن كۇتىمسىز قالىپ، كوز جۇمعان مۇگەدەك بالا دا بار.
HRW قاڭتاردىڭ 30-ى كۇنى جاريالاعان «قىتاي: كوروناۆيرۋس كەزىندە ادام قۇقىقتارىن ساقتاۋ» دەپ اتالاتىن بايانداماسىندا پەكيندى وقشاۋلاۋ شاراسى كەزىندە شەكتەن شىقپاۋعا شاقىردى. كوپ ۇزاماي قىتايداعى باقىلاۋ كەزىندە ادامنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن اجىراتۋ تەحنولوگيالارى قولدانىلعانى تۋرالى اقپارات تارادى.
كاتارلىق Al-Jazeera ارناسى تۋعان جەرى سىچۋانعا بارعان حۋبەيدەگى قوناي ءۇي مەيرامحاناسىن باسقاراتىن ازاماتقا كەشكىسىن پوليتسيا كەلىپ، ەكى اپتا كارانتيندە وتىرۋدى تاپسىرعانىن حابارلادى. ول كوكونىس الۋعا شىققاندا ىزىنشە پوليتسيا كەلگەن. سوعان قاراعاندا، پوليتسيا ءتارتىپ بۇزعان ادامدى انىقتاۋ ءۇشىن بەينەباقىلاۋ كامەراسى مەن ادامنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن اجىراتۋ جۇيەسىن پايدالانعانعا ۇقسايدى.
فرانتسيا، چەحيا، يتاليا سىندى ەلدەردىڭ بيلىگى ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن مونيتورينگ جۇرگىزۋ مەن باقىلاۋدىڭ قاتاڭ فورماسىن پايدالانباي ماسەلەنى شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر.
ناۋرىزدىڭ 19-ى كۇنى اقپارات الماسۋ ماقساتىندا سولتۇستىك يتالياعا بارعان قىزىل كرەستتىڭ قىتايداعى ءبولىمىنىڭ رەسمي وكىلى سۋن شۋوپەن ۋحاندا جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ وقشاۋلاۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىر ايدان كەيىن قالادا ينفەكتسيالىق اۋرۋعا شالدىققاندار سانى قىسقارعانىن ايتىپ ماقتاندى.
— COVID-19 دەرتىنەن كوپ زارداپ شەككەن ميلاندا قابىلدانعان شارالار وتە ءالسىز، — دەدى ول.
«قىتايدىڭ ۆيرۋسقا قارسى رەاكتسياسىن باتىس مەملەكەتتەرىندە قولدانىلا ما؟» دەگەن ساۋال تۋىنداعاندا، ازاماتتاردىڭ جەكە بوستاندىعى قورعالعان قوعامدا مۇنداي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قيىن دەگەن پىكىر ايتىلدى. گونكونگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ينفەكتسيالىق اۋرۋلار بويىنشا ساراپشىسى بەن كوۋللينگ Time جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا «ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاۋ مەن ولاردىڭ كۇندەلىكتى قۇقىعىن قورعاۋدىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىك بولۋى كەرەك» دەدى.
سىنشىلاردىڭ ءبىر بولىگى قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قاتاڭ وقشاۋلاۋ شاراسى كەزىندە حالىق پىكىرىن ەسكەرمەگەنىن، بيلىكتىڭ ينفەكتسيانىڭ جانۋاردان ادامعا جۇققانىن جاسىرىپ، ۆيرۋستىڭ تارالۋى تۋرالى شىنايى دەرەكتى ازايتىپ كورسەتۋگە تىرىسقانىن، قوعامدى كوروناۆيرۋس قاۋپى تۋرالى اشىپ ايتپاعانىن سىنادى.
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى «قىتايدا COVID-19 جۇقتىرۋ فاكتىلەرىن ازايتۋعا بولادى» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. كەيىنگى كۇندەردە جاريالانعان ستاتيستيكا دا وسىنى راستايدى. بىراق قازىر پاندەمياعا قارسى كۇرەس جالعاسىپ جاتقان قىتاي مەن الەمدى «جاعداي قازىرگى قالپىندا قالا ما؟» دەگەن سۇراق مازالايدى.
وتكەن اپتادا ۆيرۋس العاش شىققان حۋبەي پروۆينتسياسىنداعى قاتاڭ كارانتين جارتىلاي توقتاتىلدى. ايماقتا ءجۇرىپ-تۇرۋعا سالىنعان تىيىمنىڭ كۇشى جويىلدى. حالىق كوشەگە شىعا باستادى. وسى تۇستا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى قىتايدى كوروناۆيرۋسىنىڭ قايتا تارالۋىنا جول بەرمەۋگە شاقىردى.
بۇدان بولەك، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ءار ەلدىڭ بيلىگىنە «COVID-19 فاكتىلەرىن مويىنداپ، ۆيرۋسپەن كۇرەستى بىردەن كۇشەيتۋ كەرەك» دەپ ەسكەرتتى.
ال 2017 جىلى شىققان «ءولىم قاۋپىن تۋعىزعان جاۋ: باكتەريالارعا قارسى سوعىس» كىتابىنىڭ اۆتورى مايكل وستەرحولم وتكەن اپتادا كوروناۆيرۋسپەن كۇرەستى «جەلدى توقتاتۋعا تالپىنىس» دەپ اتادى.
— جۇرت الەۋمەتتىك وقشاۋلانۋدى دوعارىپ، اپتالاپ ۇيدە وتىرعاننان كەيىن جۇمىسقا شىققاندا، ۇشاق، پوەزد، مەترو، اۆتوبۋسقا قايتا وتىرا باستاعاندا، حالىق كوپ شوعىرلانعان جەرلەرگە بارعاندا قىتايدىڭ وزىنە دە [كوروناۆيرۋس] قايتا ورالا ما دەپ قاۋىپتەنەمىز، – دەدى ول.
ازاتتىق راديوسى/ازات ەۋروپا سايتىنىڭ ءتىلشىسى ەندي حەيلدىڭ ماقالاسى اعىلشىن تىلىنەن ىقشامدالىپ اۋدارىلدى.
ازاتتىق راديوسى/ازات ەۋروپا سايتى
پىكىر قالدىرۋ